Ҡытай Халыҡ Республикаһы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш) |
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) викилаштырыу |
||
1 юл:
{{Һайланған мәҡәләләргә кандидат}}
{{Ил
|Башҡортса исеме= Ҡытай Халыҡ Республикаһы
Юл 12 ⟶ 13:
|Гимн=
|Аудио=
|Идара итеү формаһы=[[Парламент республикаһы]]
|Картала=China in its region (claimed hatched).svg
|Телдәр=[[Ҡытай теле]]
Юл 18 ⟶ 19:
|Бойондороҡһоҙ=
|Башҡала=[[Пекин]]
|Иң ҙур ҡалалары=[[Чунцин]], [[Шанхай]], [[Пекин]], [[Тяньцзинь]], [[Гуанчжоу]]
|Етәкселәр вазифалары=Дәүләт башлығы<br />Премьер-министр
|Етәкселәр= Си Дзиньпин<ref>[http://www.itar-tass.com/c512/675427.html Си Дзиньпин занял высший государственный пост в Китае, возглавив "пятое поколение" руководителей] {{ref-ru}}</ref> <br /> Ли Кецән<ref>[http://www.itar-tass.com/c512/676725.html ҠХР хөкүмәтен Ли Кецән етәкләй] {{ref-ru}}</ref>
Юл 38 ⟶ 39:
<!--|Иҫкәрмәләр=-->
}}
'''Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы (ҠХР)''' (ҡытайса ғәҙәти ''中國/中国,ябай 中华人民共和国'') — [[Көнсығыш Азия]]лағы социалистик дәүләт. Халыҡ һаны буйынса (1,36 млрд-тан күберәк<ref name=":0">{{Cite web|accessdate = 2015-11-10|title = The World Factbook|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html|publisher = www.cia.gov}}</ref>) донъяла
Донъяла юғары бойондороҡһоҙ дәүләт (держава) булып иҫәпләнә, [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Именлек советы]]ның даими ағзаһы. [[Ер|Ер шарында]] космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә.
2014 йылдың декабренән [[Эске тулайым продукт]] күләме буйынса донъяла беренсе урынға сыҡты. Ҡытай төрлө халыҡ-ара ойошмаларҙың, шул иҫәптән [[БМО]], [[АТЭС]], [[G20]], [[Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы]], [[ШОС]] һәм [[БРИКС]]-тың, ағзаһы булып тора.
▲[[Ер|Ер шарында]] космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә.
1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы ойошторолғандан алып илде Коммунистар партияһы етәкләй.
Ҡытай 14 ил менән сиктәш.
== Ил атамаһының сығышы ==
Дөйөм таралған фараз буйынса, «''Ҡытай''» «''Ҡатай''» һүҙенән алынған тип иҫәпләнә. Уның сығышы үҙ сиратында ''[[Кидандар|кидань (китай)]]'' исемле
== Тарихы ==
{{Төп мәҡәлә|Ҡытай тарихы}}
[[Файл:Zhongguo.gif|мини|250px|справа|Чжунго ''«Урталыҡтағы дәүләт»'' — Ҡытайҙың үҙатамаһы]]
Ҡытай тарихы яҙма сығанаҡтарҙың төрлөлөгө менән үҙенсәлекле. Улар археологик мәғлүмәттәр менән берлектә сәйәси һәм социаль хәл-ваҡиғаларҙы бик боронғо замандарҙан алып тергеҙеү мөмкинлеген бирә. Изгеләр тип танылған дини-фәлсәфәуи һәм тарихи йөкмәткеле текстар
Һәр кешенең ерҙәге тормошта бәхеткә, байлыҡ һәм муллыҡҡа өлгәшеүгә йүнәлтелгән юғары социаль-сәйәси әүҙемлеге Ҡытай мәҙәниәтенә Конфуций осоронан уҡ хас була. Һәр кемдең яҙмышы хоҙайҙың алдан билдәләүенә түгел, ә уның үҙ тырышлығына бәйле.
Ҡытай мәҙәниәте
[[Файл:The Great Wall of China at Jinshanling.jpg|thumb|[[Бөйөк Ҡытай диуары]]]]
Сәйәси күҙлектән Ҡытай бер нисә мең йыллыҡтар барышында цикл рәүешендә ҡабатланған сәйәси берҙәмлек һәм тарҡалыу осорҙары аша үтә. Ул ғына ла түгел, ҡайһы бер осраҡта өлөшләтә йә тулыһынса сит ил дәүләте составына инә (миҫал өсөн [[Юань империяһы|Юань]] һәм [[Цин империяһы|Цин империялары]]). Ҡытай биләмәләре ситтән һөжүмдәргә даими дусар булһа ла, баҫҡынсыларҙың күбеһе иртәме-һуңмы барыбер
[[Файл:Raising an army.jpg|thumb|[[Цин династияһы]] ғәскәрҙәренең баш күтәреүселәр менән бәрелеше ''[[Мяо]]'']]
Юл 73 ⟶ 75:
!
|-
|б.э.т.
|Легендар хаким император
|-
|б.э.т.
|Легендар хаким
|-
|б.э.т.
|Легендар [[Ся
|-
|б.э.т.
|[[Шан
|-
|б.э.т.
|[[Чжоу
|-
|б.э.т.
|[[
|-
|б.э.т. 206
|[[Хань династияһы]]ның традицион даталары<br /> (шул иҫәптән [[Көнбайыш Хань]] — б.э.т. 206 йылдан беҙҙең эраның 25 йылы,<br /> [[Көнсығыш Хань]] — беҙҙең эраның 25 — 220 йылдары)
|-
Юл 98 ⟶ 100:
|-
|220—264
|
|-
|265—420
|[[Цзинь (265—420)|Цзинь династияһы]] (265—420) ([[Цзинь (265—420)|Көнбайыш Цзинь]]: 265—316, Көнсығыш Цзинь: 317—420)
|-
|420—479
|
|-
|479—501
|
|-
|502—556
|
|-
|557—588
|
|-
|581—618
Юл 119 ⟶ 121:
|-
|618—917
|[[Тан династияһы]], Ҡытай мәҙәниәтенең «Алтын быуаты»
|-
|907—959
Юл 125 ⟶ 127:
|-
|960—1279
|[[Сун династияһы]], Урта быуаттар өсөн ныҡ юғары иҡтисади үҫеш осоро
|-
|1280—1368
Юл 136 ⟶ 138:
|[[Цин династияһы]] (манжурҙар)
|-
|1912—1949<br /> ([[Тайвань (утрау)|Тайванда]] — бөгөнгәсә)
|[[Ҡытай Республикаһы]]
|-
Юл 144 ⟶ 146:
== Дәүләт ҡоролошо ==
Ҡытай Халыҡ Республикаһы
Һайлауҙарға бары тик Ҡытай коммунистар партияһы һәм Ҡытайҙың халыҡ сәйәси консультатив советына (урыҫса Народный политический консультативный совет Китая
Халыҡ вәкилдәренең бөтөн ҡытай йыйылышы депутаттарның барыһы ла
Дәүләт башлығы
Дәүләттең юғары башҡарма органы
Юғары Халыҡ Суды
Дәүләт власының урындағы органдары булып халыҡ вәкилдәре йыйылыштары, ә даими эшләүсе орган булып даими комитеттар һанала (улар волостарҙа юҡ). Урындағы халыҡ хөкүмәттәре
== Физик-географик характеристика ==
[[Файл:China topo.png|мини|300px|Ҡытайҙың топографик картаһы]]
=== Географик урыны ===
Ҡытай Көнсығыш Азияла урынлашҡан. Көнсығыштан уны [[Тымыҡ океан]]дың көнбайыш диңгеҙҙәре йыуа. Төньяҡ-көнсығышта ул [[Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы]] һәм [[Рәсәй]] менән, төньяҡта
Ҡытайҙың диңгеҙ буйы ярҙары төньяҡта Төньяҡ Корея менән сиктән башланып, көньяҡта Вьетнамға тиклем һуҙыла һәм дөйөм оҙонлоғо 14 500
=== Рельефы ===
[[Файл:1 li jiang guilin yangshuo 2011.jpg|thumb|Гуйцзян (Лицзян) йылғаһы]]
Ҡытайҙың ер өҫтө төҙөлөшө бик төрлө: бында бейек тауҙар ҙа, яҫы таулыҡ һәм уйпаттар ҙа, сүллек һәм киң тигеҙлектәр ҙә бар. Рельеф буйынса ил биләмәләре өс эре төбәккә бүленеп тикшерелә:
* [[Тибет ҡалҡыулығы]] диңгеҙ кимәленән 2000
* 200—2000
* төньяҡ-көнсығыш, көнсығыш һәм көньяҡтағы 200 метрҙан артмаған түбәнге тигеҙлектәр һәм тәпәш тауҙарҙа Ҡытай халҡының күп өлөшө йәшәй.
Төньяҡта [[Пекин]]дан башлап көньяҡтағы [[Шанхай]]ға тиклем йәйелеп ятҡан [[Бөйөк Ҡытай тигеҙлеге]], [[Хуанхэ]] йылғаһы һәм [[Янцзы]] дельтаһы диңгеҙ буйҙарында бергә ҡушыла. [[Чжуцзян|Ынйы йылғаһы]] (һәм уның төп ҡушылдығы
Көнбайыштан көнсығышҡа Ҡытайҙың ер йөҙө өс киртләс балыҡҡа килтерә. Уларҙың тәүгеһе диңгеҙ кимәленән 4000 метрҙан бейегерәк тауҙары булған Тибет ҡалҡыулығы. Бейеклектәре 1500 ҙән 3000 метрғаса булған Сычуань һәм Үҙәк Ҡытай тауҙары икенсе киртләсте хасил итә. Бында
үҫемлектәр донъяһы ҡырҡа үҙгәрә: сағыштырмаса ҙур булмаған арауыҡта тәбиғәт зоналарынан бейек тауҙарҙағы һыуыҡ сүллектәрҙән башлап субтропик урманды осратырға мөмкин. Киртләстәрҙең өсөнсөһөнә диңгеҙ кимәленән 1500 метрҙан түбәнерәк ятҡан уңдырышлы тигеҙлектәр инә.
=== Климаты ===
[[Файл:Longji Terraces.JPG|thumb|Гуанси-Чжуан автономиялы районы]]
Ҡытай климаты үҙенең төрлөлөгө менән айырыла: көньяҡ-көнсығышта ул субтропик булһа, илдең төньяҡ-көнбайышына ҡырҡа континенталь, сүллектәрҙәң ҡоро климаты хас. Көньяҡтағы яр буйҙарында һауа торошона океан һәм ҡоро ерҙең дымды төрлөсә тартыуы арҡаһында барлыҡҡа килгән муссондар
Илдең 2/3-нән күберәк өлөшөн тау һырттары, яҫы таулыҡ һәм уйпаттар, сүллек һәм ярым сүллектәр алып тора. Халыҡтың яҡынса 90 % Ҡытайҙың ни бары 10 % майҙанын биләгән диңгеҙ буйы райондарында һәм Янцзы, Хуанхэ (Һары йылға
[[Файл:Dunhuang Gisela Brantl 09.JPG|thumb|
Ҡытайҙың иң төньяҡ провинцияһы
Яуым-төшөм миҡдарындағы айырма температураға ҡарағанда ла күберәк:
Ҡытайҙың көньяҡ һәм көнсығыш төбәктәре йылыына биш тапҡыр тиерлек емергес диңгеҙ ҡойоно (тайфундан), шулай уҡ һыу баҫыуҙан, муссондан, [[цунами]] һәм ҡоролоҡтан ҡаза күрә. Илдең төньяҡ райондарына һәр яҙ һары туҙан дауылдары ябырыла
== Административ-территориаль бүленеше ==
Ҡытай 22 провинцияға бүленгән, [[Тайвань]] 23-сө итеп иҫәптә йөрөтөлә. Шулай уҡ аҙ һанлы милләттәр йәшәгән биш автономиялы район һәм үҙәк бойһоноуындағы һәм үҙ биләмәләренә эйә дүрт ҡала бар.
{| class="standard"
! № !! Төбәк !! Пиньинь !! (кит.) !! Адм. үҙәк !! Пиньинь !! Халыҡ,<ref>[http://www.citypopulation.de City Population
|-
!colspan="9" |Провинциялар
Юл 232 ⟶ 236:
|Guangdong
|广东
|[[Гуаңджоу]]
|Guangzhou
|104 303 132
Юл 292 ⟶ 296:
|Hubei
|湖北
|[[Ухань|Вухан]]
|Wuhan
|57 237 740
Юл 312 ⟶ 316:
|Jiangsu
|江苏
|[[Нанчиң]]
|Nanjing
|78 659 903
Юл 319 ⟶ 323:
|-
|13
|[[Дзяңси]]
|Jiangxi
|江西
Юл 382 ⟶ 386:
|Shaanxi
|陕西;
|[[Сиань]]
|Xi’an
|35 712 111
Юл 392 ⟶ 396:
|Sichuan
|四川
|[[Чэнду]]
|Chengdu
|80 418 200
Юл 424 ⟶ 428:
|Taiwan
|台湾
|[[Тайбэй]]
|Taipei
|23 069 345<ref>[http://eng.stat.gov.tw/mp.asp?mp=5 Official National Statistics Taiwan estimate]</ref>
Юл 463 ⟶ 467:
|-
|27
|Синьцзян-
|Xinjiang
|新疆
Юл 481 ⟶ 485:
|1 178 441
|2,55
|-
!colspan="9" |Үҙәккә бойһонған ҡалалар
|-
|29
Юл 546 ⟶ 550:
|20 044,44
|- style="background: #CCC;"
| ||Барлығы|| || || || ||1 363 249 758||9 662 593||141,09
|}
== Халҡы ==
[[Файл:China-demography.png|мини|справа|250px|ҠХР-ҙың демографик үҫеше]]
Ҡытайҙа үҙ мәҙәниәте, йолаһы, кейемдәре, күп осраҡта айырым теле булған бер нисә тиҫтә милләт халҡы йәшәй, шуларҙың 56-һы рәсми танылыу алған. Шулай ҙа уларҙың барыһы бергә илдә йәшәүселәрҙең ни бары 7 процентҡа яҡынын ғына тәшкил итә. Төп халыҡ
[[Ир]]ҙәрҙең [[ҡатын-ҡыҙ]]ҙар менән нисбәте
Ҡалала йәшәүселәр тәүге тапҡыр 2011 йылда бар халыҡтың 51,27
{| class="wikitable"
Юл 562 ⟶ 566:
|-bgcolor="#e0e0e0"
! rowspan="2" | Халыҡ
! colspan="2" | 1953 йылғы иҫәп алыу
! colspan="2" | 1964 йылғы иҫәп алыу
! colspan="2" | 1982 йылғы иҫәп алыу
! colspan="2" | 1990 йылғы иҫәп алыу
! colspan="2" | 2000 йылғы иҫәп алыу
! colspan="2" | 2010 йылғы иҫәп алыу [http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls]
|-bgcolor="#e0e0e0"
! Халыҡ һаны
! %
! Халыҡ һаны
! %
! Халыҡ һаны
Юл 582 ⟶ 586:
! %
|-
| [[Хань (халыҡ)|Ханьдар]]
| align="right" | 547 283 057
| align="right" | 93,94
Юл 610 ⟶ 614:
| align="right" | 8,49
|-
|
| align="right" | 6 611 455
| align="right" | 1,13
Юл 624 ⟶ 628:
| align="right" | 1,26
|-
|
| align="right" | 2 418 931
| align="right" | 0,42
Юл 638 ⟶ 642:
| align="right" | 0,78
|-
|
| align="right" | 3 559 350
| align="right" | 0,61
Юл 652 ⟶ 656:
| align="right" | 0,79
|-
|
| align="right" | 2 511 339
| align="right" | 0,43
Юл 666 ⟶ 670:
| align="right" | 0,70
|-
| [[
| align="right" | 3 640 125
| align="right" | 0,62
Юл 680 ⟶ 684:
| align="right" | 0,75
|-
|
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" | 524 755
Юл 694 ⟶ 698:
| align="right" | 0,62
|-
|
| align="right" | 3 254 269
| align="right" | 0,56
Юл 705 ⟶ 709:
| align="right" | 7 762 286
| align="right" | 0,61
| align="right" | 8 714 393
| align="right" | 0,65
|-
| [[Монголдар]]
| align="right" | 1 462 956
| align="right" | 0,25
| align="right" | 1 965 766
| align="right" | 0,58
Юл 719 ⟶ 723:
| align="right" | 5 813 947
| align="right" | 0,46
| align="right" | 5 981 840
| align="right" | 0,45
|-
|
| align="right" | 2 775 622
| align="right" | 0,48
Юл 736 ⟶ 740:
| align="right" | 0,47
|-
|
| align="right" | 1 247 883
| align="right" | 0,21
Юл 750 ⟶ 754:
| align="right" | 0,21
|-
|
| align="right" | 1 120 405
| align="right" | 0,19
Юл 761 ⟶ 765:
| align="right" | 1 923 842
| align="right" | 0,15
| align="right" | 1 830 929
| align="right" | 0,14
|-
Юл 788 ⟶ 792:
== Сит илдәр менән мөнәсәбәте ==
=== Рәсәй һәм уның төбәктәре менән
==== Башҡортостан Республикаһы менән хеҙмәттәшлек ====
Һуңғы йылдарҙағы мәғлүмәттәр раҫлауынса, Ҡытай Халыҡ Республикаһы Башҡортостандың сауҙа партнерҙары араһында бишенсе урынды алып тора. Мәҫәлән, 2014 йылда республиканың Ҡытай менән тышҡы сауҙа әйләнеше 685,1 миллион доллар тәшкил иткән, ошо сумманың 79 проценты (541,5 миллион доллар) экспорт тауарҙарына тура килә. Башҡортостандан Ҡытайға турбореактив двигателдәр, нефть һәм нефть продукцияһы, химия сәнәғәте продукцияһы, вертолеттар, көкөрт, бал һәм башҡа тауарҙар оҙатыла. Ә Ҡытайҙан насостар, электр ҡорамалдары, пластмасса әйберҙәр, торбалар, консерваланған йәшелсә һәм еләк-емеш, аяҡ кейемдәре һәм башҡа продукция килтерелә. [[Башҡортостан Хөкүмәте]] менән
2015 йылдың 28 ноябрендә Өфө ҡалаһы һәм Хэйлунцзян провинцияһының ҙурлығы һәм бар яҡтан әһәмиәт-мөһимлеге менән икенсе ҡалаһы булған
* 2015 йылдың 28 ноябрендә [[Өфө]] һәм Хэйлунцзян провинцияһының Цицикар ҡалаһы араһында туғанлашыу хаҡында Меморандумға ҡул ҡуйылды.<ref name="ГПБ" />
* «[[Башинформ]]» мәғлүмәт агентлығы хәбәр итеүенсә, 2015 йылдың 30 ноябрендә Ҡытайҙың Рәсәйҙәге илселегендә [[Башҡортостан]] менән таныштырыу сараһы уҙҙы<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/790774/ Ҡытайҙың Рәсәйҙәге илселегендә Башҡортостан менән таныштырыу сараһы уҙҙы
* 2015 йылдың 10-11 ноябрендә Башҡортостанда Ҡытайҙың Ляонин провинцияһының рәсми делегацияһы эш сәфәре менән булды<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/782778/ Өфөгә Ҡытайҙың Ляонин провинцияһы делегацияһы килде
* 2015 йылдың 5-6 ноябрендә [[Өфө]]лә [[Башҡортостан]]да Ҡытайҙың Цзянси провинцияһы иҡтисады һәм мәҙәниәте көндәре үткәрелде<ref>[http://www.bashinform.ru/news/780533-bashkiriya-v-dni-ekonomiki-i-kultury-tszyansi-primet-bolee-200-gostey-iz-kitaya/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 3 ноябрь]{{ref-ru}}</ref>. Уның барышында [[Башҡортостан Хөкүмәте]] менән Ҡытай Халыҡ Республикаһы [[Цзянси]] провинцияһының Халыҡ хөкүмәте араһында хеҙмәттәшлекте киңәйтеү тураһында килешеүгә<ref>[http://www.bashinform.ru/news/780854-bashkortostan-i-tszyansi-realizuyut-20-sovmestnykh-proektov/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь]{{ref-ru}}</ref> һәм республиканың Эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса дәүләт комитеты менән Цзянси провинцияһының Туристик үҫеш комиссияһы араһында туризм өлкәһендә үҙ-ара хеҙмәттәшлек итеү хаҡында меморандумға ҡул ҡуйылды<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/780803/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь]</ref>. Провинция губернаторы Лу Синьше етәкселегендәге рәсми делегация вәкилдәре Өфө моторҙар эшләү берекмәһендә булды<ref>[http://www.bashinform.ru/bash/781607/ Цзянси провинцияһы вәкилдәре Өфө моторҙар эшләү берекмәһендә булды
* 2015 йылдың 21 сентябрендәге Ҡытай Халыҡ Республикаһына эш сәфәре барышында Башҡортостандың рәсми делегацияһы Ляонин провинцияһында республика менән таныштырыу үткәрҙе. Был сарала машиналар эшләү, нефть сығарыу һәм уны эшкәртеү, ауыл хужалығы һәм төҙөлөш тармаҡтарында мәшғүл булған эре компаниялар вәкилдәре ҡатнашты. Башҡортостан һәм Ляонин хөкүмәттәре ике яҡтың эшлекле даирәләрен үҙ-ара хеҙмәттәшлек мөмкинселектәрен өйрәненеүҙә һәм тәғәйен сараларҙы тормошҡа ашырыуҙа киләсәктә әүҙемерәк булырға саҡырҙы. Был эшмәкәрлеккә булышлыҡ итеү йөҙөнән ике төбәк хөкүмәттәре ҡарауы аҫтында [[урыҫ теле|урыҫ]] һәм [[ҡытай теле|ҡытай телдәрендә]] инвестиция мәсәләләренә ҡағылған уртаҡ сайт булдырыу планлаштырыла. Ул тауар әйләнеше һәм капитал һалымдар күләмен арттырыу буйынса көнүҙәк тәҡдимдәрҙе туплаясаҡ үҙ-ара файҙалы мәғлүмәттәр майҙансығы буласаҡ тип күҙаллана<ref>[http://www.bashinform.ru/news/765463-bashkortostan-i-kitayskaya-provintsiya-lyaonin-sozdadut-edinyy-investitsionnyy-sayt/ Башкортостан и китайская провинция Ляонин создадут единый инвестиционный сайт
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 804 ⟶ 810:
== Әҙәбиәт ==
* Барлукова О.
* Барлукова О.
* Барлукова О.
* Барлукова О.
* Чжан Би Юй. Тенденции развития туристического комплекса Китая.
== Һылтанмалар ==
{{Викиһаҡлағыс|Category:China}}
{{Wikiatlas|the People's Republic of China}}
* [http://ru.china-embassy.org/rus Посольство КНР в РФ]
|