Монголдар: өлгөләр араһындағы айырма

| расселение = {{флагификация|Китай}}: 7,0 млн <ref>namerefname="mongolian">[http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls Population of China according to ethnic group 2010]</ref><br />

**{{флагификация|Бурятия}}: 287 234 (2010)<ref name="бкм">включая [[буряты|бурят]]Бүрәттәрҙе, [[калмыки|калмыков]]ҡалмыҡтарҙы һәм имонголдарҙы [[монголы|монголов]]индереп.</ref><ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.]: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.]</ref>

'''Монго́лдар''' ({{lang-mn|монголчууд}}) — монгол телдәрендә һөйләшеүсе һәм күп быуатлы уртаҡ тарих, мәҙәниәт, ғөрөф-ғәҙәттәр менән тығыҙ бәйле ҡәрҙәш халыҡтар төркөмө. [[ҠХР]]-ҙа, [[Монголия]]ла һәм [[Рәсәй Федерацияһы]] төбәктәрендә — [[Бүрәт Республикаһы]]нда, [[Ҡалмыҡстан]]да, [[Иркутск өлкәһе]]ндә, [[Байкал аръяғы крайы]]нда йәшәйҙәр<ref>Монголы // БРЭ. Т.21. М., 2013.</ref>.

Монгол халыҡтары составына тел билдәләре буйынса түбәндәге этник төркөмдәр инә: халха-монголдары, тарбаргуты, бүрәттәр, таройраты(ҡалмыҡтар), көньяҡ монголдар (чахарҙар, хорчиндар, харачиндар, арухорчиндар, тумэттар, джалайттар, авгалар, авганарҙар, баариндар, чипчиндар, му-мянгаттар, наймандар, аохандар, оннюттар, дурбэн-хухэттар, ураттар, горлостар, ордосцтар, хонгираттар, джаруттар, узумчиндар, хэшигтендар, хучиттар), шулай уҡ монгорҙар (ту), даурҙар, дунсяндар, баоаньдар. Согво-аригиҙар тибет телендә һөйләшә. Афғанстандағы моғулдар һәм хазарҙар ҙа монгол сығышлы, әммә бер нисә быуат иран телле [[мосолман]] булып йөрөйҙәр.

Тикшеренеүселәрҙең ҡайһы берҙәре (мәҫ. Н. Ц. Мункуев), монгол этнонимы беренсе тапҡыр «Цзю Тан шу» Ҡытай сығанағында («Старая история династии Тан», 945 йылдан төҙөлә башлаған) «мэн-у ши-вэй» — «монгол-шивэйҙар» формаһында һәм «Синь Тан шу» («Новая история [династии] Тан», 1045—1060 йылдарҙа төҙөлә) сығанаҡтарында «мэн-ва бу» — «мэн-ва ҡәбиләһе» формаһында осрай. XII быуаттың төрлө кидань һәм ҡытай сығанаҡтарында был ҡәбиләләр өсөн мэнг-ку, мэнгули, мангуцзы, мэнгу го<ref name="C.">{{книга |автор = |часть = |заглавие = Чингисиана: свод свидетельств современников |оригинал = |ссылка = |издание = |ответственный = Пер., сост. и коммент. А. Мелехин |место = М. |издательство = Эксмо |год = 2009 |том = |страницы = |страниц = 728 |isbn = 978-5-699-32049-3 }}</ref>{{rp|238}} атамалары ҡулланыла.

«[…] XII быуатта Хабул-хандың <ref name="H" group="сн.">Первый хан улуса Хамаг Монгол („Все«Все Монголы“Монголы») в долине рек [[Онон]], [[Керулен]] и [[Туул]] в [[XII|XII веке]], дед [[ЧингисханСыңғыҙхан|Чингисхана (Тэмужина)]].</ref> аҡһөйәктәр ырыуы Борджигин атамаһын йөрөтә һәм монгол атамаһын бер нисә күрше ырыу һәм ҡәбиләне үҙенә буйһондороп, 1130 йылда бер ырыу-олоҫ, бер сәйәси бөтөнлөк булдырғандан һуң ала; ошо олоҫҡа ниндәйҙер боронғо һәм бөйөк халыҡ йәки ырыу хөрмәтенә монгол атамаһы бирелә […]»

Күрәһең, мангут ырыуы (монг. {{lang-mn|мангуд}}) монголдарҙың" боронғо атамаһы булғандыр ҙа<ref>История Монголии (2003) Том 2</ref> боронғо атамаһы булғандыр ҙа.

Үҙәк Азияла беҙҙең эраға тиклем II—I меңъйыллыҡтарҙа йәшәгән протомонгол ҡәбиләләре таш плитка ҡәберлектәр мәҙәниәтенә[8][9] нигеҙ һала<ref>Н. Наваан, Бронзовый век Восточной Монголи</ref><ref>История Монголии, Том I, 2003</ref>.

Беҙҙең эраға тиклем 209-сы йылда Модэ батша Монгол платоһында Хунну дәүләтен төҙөй (беҙҙең эраға тиклем 209 -сы йылдан алып беҙҙең эраның II быуатына тиклем) башлай. Монгол ғалимдары Хуннуҙы протомонголдарға индерә. Сяньби дәүләте (93—234), Төньяҡ Вэй (386—534), Жужань ҡағанаты (330—555), Кидан (907—1125), Ҡараҡытай ханлығы (1125—1218) протомонгол дәүләттәре XIII быуатҡаса йәшәгән.

XII быуатта өс йылға ҡушылған урында монголдарҙың дәүләт берәмеге — Хамаг Монгол («Все Монголы») олоҫо ойошторола. Уның беренсе хакимы Хабул-хан<ref name="H" group="сн."/> була. Ул "«Монголдарҙың серле һүҙе"»нә («Сокровенное сказание монголов») ярашлы, нирун-монголдарҙың («таҙа монголдар»), 27 ҡәбиләһен берләштерә, улар араһында хиад-борджигиндар һәм тайджиуттар<ref name="C."/>{{rp|238-239}} ҡәбиләләре өҫтөнлөк итә. . Был монголдарҙан башҡа Хамаг Монгол берләшмәһенә инмәгән һәм Өс йылға менән күршеләш булған өлкәләрҙә күсмә тормош алып барыусы дарлекин-монголдары ("«ғөмүми монголдар "») булған.

|||||||ойраттар һәм и эхириттар<br />([[Байкал]] күленән көнбайыштараҡ) Селенга йылғаһы ағышы буйында баяттар

|||||||мэргэдтар<br />(Cеленга йылғаһы буйлап)||[[Файл:Compass Rose Russian North.svg|140px|center|Роза ветров]]|| татарҙар иһәм хонгирадтар

XIII быуатта монголдар [[Сыңғыҙхан]] һәм уның ике быуын вариҫтары етәкселегендә эпоханың иң әһәмиәтле [[Монгол империяһы|империяһын]] төҙөй. Был ваҡытта ҡәбилә бүленеше бөтөрөлә һәм уның урынына потумэндар һәм ғәскәр төрҙәре буйынса бүленеш индерелә. Һөҙөмтәлә империя эпохаһына тиклем әһәмиәтле урын биләгән ҡәбиләләрҙең этнонимдары (мәҫәлән, салджиут) империя сигендә генә һаҡланып ҡала һәм дәүләт тарҡалғандан һуң уларҙы ғәскәри төр нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңылары тулыландыра (мәҫәлән, торгоут шарайд, кубдут). Монголдарҙың билдәле бер өлөшө үҙен борджигиндарға — Сыңғыҙхандың һәм уның туғандарының вариҫтарына индерә.

XIII быуат һуңында Сыңғыҙхандың ейәне Хубилай баш ҡалалары [[Пекин]] һәм Шанду булған [[Юань династияһынадинастияһы]]на нигеҙ һала. Монгол аҡһөйәктәре араһындағы дошмандарын еңгәндән һуң ул үҙенә хәҙерге Монголияның ҙур территорияһын буйһондора. Монголдарҙың билдәле бер өлөшө хакимиәттең юғары ҡатламын һәм [[Хубилай]], уның вариҫтары тарафынан йәлеп ителгән икенсе, монгол булмаған халыҡтар менән бер рәттән Ҡытайҙың эске ғәскәрен тәшкил итә. Һөҙөмтәлә Көньяҡ Ҡытайҙағы[[Ҡытай]]ҙағы Юньнань монголдары кеүек халыҡ төркөмө барлыҡҡа килә. 1368 йылда монгол аҡһөйәктәре араһындағы үҙ-ара бәрелештәрҙән һуң, Чжу Юаньчжан ғәскәрҙәре монголдарҙы Ҡытайҙан төньяҡҡа ҡыуып, Пекинды ҡулына ала һәм Мин династияһын иғлан итә.

=== Монголдар Кесе хандар осоронда ===

XIV—XVII быуаттарҙа Монголия территорияһын чингисидтар һәм ойраттар — көнбайыш монголдары үҙ-ара бүлеп, яйлап ҡеүәтле [[Джунгар ханлығынханлығы]]н төҙөй.

1911 йылда Эске Монголияның Маньчжурияның [[Цин империяһынанимперияһы]]нан бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә, ә Рәсәйҙәге инҡилабтарҙан һуң РСФСР составында монгол халыҡтары йәшәгән Бүрәт-Монгол АССР-ы (1923) һәм Ҡалмыҡ АССР-ы (1935) автономиялы берәмектәре ойошторола. 1912 йылға тиклем [[Тыва]] Цин династияһы власы аҫтында була. Эске Монголия өсөн Ҡытай Республикаһында автономия иғлан ителә, һуңынан (1936—1945) уның территорияһының бер өлөшөндә Ҡытай менән һуғыш барышында япон милитаристары ярҙамында Мэнцзян («монгол сик буйы ерҙәре») дәүләте ойошторола. Уның башында борджигин кенәзе Дэмчигдонров тора. Был дәүләт [[Икенсе донъя һуғышындаһуғышы]]нда Японияның капитуляцияһынан һуң үҙенең йәшәүен туҡтата. Мэнцзян администрацияһының бер өлөшө Тайванға, бер ни тиклеме Монголияға ҡаса.