Монголдар: өлгөләр араһындағы айырма

(Аргунь йылғаһының уң яҡ ярынан көньяҡтараҡ һәм Буйр, Хулун күлдәре эргәһендә)||||||

|-

(Алтай һырты буйлап) онгудтар

([[Бөйөк Ҡытай стенаһы]]нан төньяҡтараҡ)||||||||

|}

 

Милли кейемдәге монгол ҡатын-ҡыҙҙары. Улан-Батор, 2007 йыл

XIII быуатта монголдар Сыңғыҙхан һәм уның ике быуын вариҫтары етәкселегендә эпоханың иң әһәмиәтле империяһын төҙөй. Был ваҡытта ҡәбилә бүленеше бөтөрөлә һәм уның урынына потумэндар һәм ғәскәр төрҙәре буйынса бүленеш индерелә. Һөҙөмтәлә империя эпохаһына тиклем әһәмиәтле урын биләгән ҡәбиләләрҙең этнонимдары (мәҫәлән, салджиут) империя сигендә генә һаҡланып ҡала һәм дәүләт тарҡалғандан һуң уларҙы ғәскәри төр нигеҙендә барлыҡҡа килгән яңылары тулыландыра (мәҫәлән, торгоут шарайд, кубдут). Монголдарҙың билдәле бер өлөшө үҙен борджигиндарға — Сыңғыҙхандың һәм уның туғандарының вариҫтарына индерә.

 

XIII быуат һуңында Сыңғыҙхандың ейәне Хубилай баш ҡалалары Пекин һәм Шанду булған Юань династияһына нигеҙ һала. Монгол аҡһөйәктәре араһындағы дошмандарын еңгәндән һуң ул үҙенә хәҙерге Монголияның ҙур территорияһын буйһондора. Монголдарҙың билдәле бер өлөшө хакимиәттең юғары ҡатламын һәм Хубилай, уның вариҫтары тарафынан йәлеп ителгән икенсе, монгол булмаған халыҡтар менән бер рәттән Ҡытайҙың эске ғәскәрен тәшкил итә. Һөҙөмтәлә Көньяҡ Ҡытайҙағы Юньнань монголдары кеүек халыҡ төркөмө барлыҡҡа килә. 1368 йылда монгол аҡһөйәктәре араһындағы үҙ-ара бәрелештәрҙән һуң, Чжу Юаньчжан ғәскәрҙәре монголдарҙы Ҡытайҙан төньяҡҡа ҡыуып, Пекинды ҡулына ала һәм Мин династияһын иғлан итә.

 

Монголдар Кесе хандар осоронда

 

1640 йылда һуңғы дөйөм монгол съезы үтә, уның эшендә халха-монголдар ҙа, ойраттар ҙа (шул иҫәптән, ҡалмыҡтар ҙа) ҡатнаша.

1670—1690 йылдарҙа ойрат лидеры Галдан-Бошогту Джунгарияла беренсе булып үҙен хан тип иғлан итә, Ебәк юлындағы ҡайһы бер ҡалаларҙы үҙенә буйһондора һәм Үҙәк Монголияға уңышлы походтар яһай. Кенәз-чингисидтар үҙҙәренең союздаштарына — маньчжурҙарға ярҙам һорап мөрәжәғәт итә, һуңғылары үҙ сиратында монголдар маньчжур императорының подданыйлығын алған шарттарҙа ғына ярҙам күрһәтергә ризалаша.

XVII быуатта монгол халыҡтарының ерҙәре һәм халыҡтары үҙҙәре лә ниндәйҙер дәрәжәлә Ҡытайға һәм Рәсәйгә буйһона. Цин империяһында Эске һәм Тышҡы Монголия монголдары төрлө кимәлдәге хоҡуҡтарғы эйә була һәм ирекле аралашыу мөмкинлеген юғалта. Һөҙөмтәлә айырым халыҡтар барлыҡҡа килә. Ҡатнашлыҡ һәм оҡшашлыҡтың күҙгә күренеп алмашыныуы күҙәтелә. Мәҫәлән, ер эшкәртеүсе дагурҙар хәҙерге Аги районы ерҙәрен Ҡытай ҡулында ҡалған территорияларын ташлап китергә тырышҡан, күсмә тормош алып барыусы бүрәттәр өсөн бушатып, Байкал аръяғынан Маньчжурияға күсә.

 

XIII Монгол империяһының сиктәре (ҡыҙғылт һары) һәм хәҙерге монголдарҙың йәшәгән ере (ҡыҙыл)