Алмағас: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә r2.5.2) (робот өҫтәне: os:Фæткъуы бæлас |
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
'''Алмағас''' – роза сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, ҙур булмаған ағастар йәки ҡыуаҡтар ырыуы. Был ағастың емештәренең формаһы йоморо, шәрбәт йәки асы тәмле. Тикшереүҙәр алмағас ырыунда 55 тирәһе төр бар тигән мәғлүмәт бирә. Алма ағасының киң таралған төрҙәре: өй алмаһы (йәки культур - Malus domestica), ҡытай (Malus prunifolia), һәм тәпәш алмағас (Malus pumila).
Алмағастың ҡайһы бер төрҙәрен партарҙа һәм баҡсаларҙа декоратив үҫемлек итеп уҫтерәләр. Алмағастың бөтә төрҙәре лә һәйбәт бал биреүсе үҫемлектәр. Алама ағасы ныҡлы, сыҙамлы, еңел юнала һәм шымартыла; столяр һәм токарь эштәрендә ҡулланыла ала.
Алмағастың бейеклкеге 4 -12 метр тирәһе, ағасы уҙе ныҡлы. Емеш биргән ботаҡтары оҙон түгел; үҫә торған ботаҡтары оҙон була. Кырағай алмағастың ботаҡтарында энәләр бар. Япраҡтары 3 – 10 см тирәһе, япраҡтар ботаҡта бер-бер артлы(сиратлы) урынлашалар, япраҡтың сите ваҡ өсмөйөштәрҙән тора. Сәскәләре махсус ''ярым сатырҙарҙа'' йыйылған. Сәсһенең таж япраҡтары бишәу, төҫө аҡ, алһыу йәки ҡыҙыл, сәскә һеркәләре, күбеһенсә ҡыҙыл төҫтә була. Алмағас яҙын үҫә башлағандан һуң («ҡышҡы йоҡонан уяанып») 50 – 80 көн үткәс сәскә ата башлай (сортына һәм төрөнә ҡарай).
Алмағас аталаныр өсөн, уны бөжәктәр аталандырырға тейеш, сөнки алмағас уҙе аталана алмай; тик махсус рәүештә сығарылған алмағас ҡына уҙе аталана ала. Алмағасты күбеһенсә тик бал ҡорттары аталандыра. Бал ҡорттары алма сәскәһендә сәскә һуты һәм сәскә һеркәһе йыйғанда, алма сәскәһен аталандыра.
Алмағасты ҡайһы бер ''тәнкәле ҡанатлыларҙын'' (күбәләк кеүектәр) личинкаларын үрсетеү өсөн ҡулланалар.
==Алмағас төрҙәре==
*Malus angustifolia — Тар япраҡлы алмағас
*Malus baccata — Еләкле алмағас
*Malus baccata var. baccata — Себер алмағасы
*Malus bhutanica или Malus toringoides
*Malus bracteata
*Malus brevipes
*Malus coronaria — Веноклы алмағас
*Malus domestica — Өй алмаһы
*Malus florentina
*Malus floribunda
*Malus formosana
*Malus fusca — Балсыҡ көрәне төсөндәге алмағас
*Malus glabrata
*Malus glaucescens
*Malus halliana — Холл алмағасы
*Malus hybridus
*Malus honanensis
*Malus hupehensis — Хубей алмағасы
*Malus ioensis — Айов алмағасы
*Malus kansuensis
*Malus kirghisorum
*Malus lancifolia
*Malus nidzwetzkyana — Недзведский алмағасы
*Malus orientalis — Көнсығыш алмағасы
*Malus prattii
*Malus prunifolia — Слива япраҡлы алмағас
*Malus pumila — Тәпәш алмағас
*Malus rockii
*Malus sargentii
*Malus sieboldii
*Malus sieversii — Сиверс алмағасы
*Malus sikkimensis
*Malus spectabilis — Бик яҡшы алмағас
*Malus sublobata
*Malus sylvestris — Урман алмағасы
*Malus transitoria
*Malus trilobata
*Malus tschonoskii
*Malus yunnanensis
==Алма==
Алма - алмағастың емеше . Ҡырағай алмағаста диаметры 1 – 4 см, ә баҡсала үҫтерелгән культуралырарҙа диаметры 6 сансиметрҙан башлап һәм унан да ҙурыраҡ була ала. Алманың уртаһында орлоҡтар урынлаша; ошо орлоҡтар махсус ''емеш эргәлегендә'' икешәрләп урынлаша (ҡайһы берҙе өсөшәрләп), әгәр алманы арҡыры киҫеп ҡараһаң, ''емеш эргәлеге'' һәм ундағы орлоҡтар йондоҙ формаһында урынлышҡан була.
Алмала органик кислоталар (шул иҫәптән алма кислотаһы, лимон кислотаһы, уксус кислотаһы һ.б.) шәкәрҙәр (глюкоза, сахароза), витаминдар (C, A, B1, каротин), микроэлементтар (тимер, калий, кальций, магний һ.б.) эфир майҙары һәм башҡа матдәләр бар.
==Аҙыҡ-түлек==
~Алманы сей көйөнсә ашап була~. Алманан һут, компот, кисель, вино, варенье, джем, повидло эшләйҙәр. Алма ҡушып бәлеш, торт, пирожный һәм башҡа аҙыҡтар бешерәләр.
[[Категория:Үҫемлектәр]]
| |||