Химик элемент: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә r2.7.1) (робот өҫтәне: af, als, an, ar, ast, az, bat-smg, be, be-x-old, bg, bn, br, bs, ca, cs, cv, cy, da, de, el, es, et, eu, fa, fi, fiu-vro, fo, fr, fur, fy, ga, gl, gv, haw, he, hi, hif, hr, ht, hu, ia, id, io, is, it, ja, jbo, jv, ka
ә r2.6.4) (робот өҫтәне: rue:Хемічный елемент; косметические изменения
1 юл:
'''Химик элемент''' — [[Химик элементарҙың периодик системаһы|Менделеев таблицаһындағы]] атом йәҙрәһенең бер үк зарядына эйә булған бөтә атомдар; ирекле хәлдә тағы ла ябайыраҡ матдәләргә тарҡала алмаған ябай матдәләр. [[Химик элементарҙың периодик системаһы|Менделеев таблицаһындағы]] һәр химик элементтың тәртип һаны һәм символы бар<ref>[http://www.alhimik.ru/teleclass/konspect/konsp1-02.shtml Атомы и химические элементы]</ref>.
 
== Төшөнсә тарихы ==
«Элемент» һүҙен ({{lang-la|elementum}}) боронғо заманда уҡ (Цицерон, Овидией, Горацией) ҡулланғандар. Был һүҙ нимәнеңдер өлөшөн аңлатҡан. Боронғо заманда «Һүҙ хәрефтәрҙән торған кеүек, есемдәрҙә элементтарҙан тора» тигән төшөнсә киң таралған булған. Был һүҙҙә латин алфавитындағы : l, m, n, t («el» — «em» — «en» — «tum») хәрефтәренән килеп сыҡҡан<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/ELEMENTI_HIMICHESKIE.html Кругосвет — ЭЛЕМЕНТЫ ХИМИЧЕСКИЕ]</ref>.
1960 йылда химиктарҙың халыҡ-ара съездында молекула һәм атом төшөнсәләре ҡабул ителә.
7 юл:
Химик элементтың хәҙерге заман төшөнсәһе: Химик элемент — йәҙрәһе ыңғай зарядлы һәр айырым атом.
 
== Билдәре химик элементтар ==
2010 йылдың апреленә торошло 118 химик элемент булыуы билдәле, уларҙың 94-е тәбиғәттә осрай (ҡайһы берҙәреең эҙҙәре генә). Ҡалған 24-е яһалма юл менән ядро реакцияһында барлыҡҡа килә.
Тәүге 112 элемент даими, ҡалғандары — ваҡытлыса.
== Химик элемент символы ==
Элементтың символы
* элементтың исемен
* элементтың бер атомын
* был элементтың бер моль атомын
аңлата.
Элементтың символына ҡыҫҡартылған исемен латинса исемен яҙалар: Cu — [[баҡыр]] (''cuprum''), Ag — [[көмөш]] (''argentum''), Fe — [[тимер]] (''ferrum''), Au — [[алтын]] (''aurum''), Hg — [[терегөмөш]] (''hydrargirum'').
36 юл:
* <math>~\mathrm{Cu^{2+}}</math> —2+ зарядлы баҡыр ионы
* <big>{{Nuclide2|C|ссылка=да}}</big> — йәҙрә заряды 6, атом массаһы 12 булған углерод атомы.
== Тарихы ==
Химик элементтар символдары системаһын 1811 йылда швед химигы Я. Берцелиус тәҡдим итә. [[Химик ҡушылмалар|Химик ҡушылмала]] символ элементтың сифат составын ғына түгел, һан яғынан химик үҙенсәлеген күрһәтә, сөнки символ һәр элементтың [[йәҙрә заряды]]н, тышҡы ҡатламда [[электрон]]дар һанын күрһәтә.
== Химик элементтың карточкаһы ==
46 юл:
* '''5''' — энергетик ҡатламдарҙа электрон урынлашыуы.
* '''6''' — [[электрондар конфигурацияһы]].
== Химик элементтарҙың тәбиғәттә таралышы ==
 
[[Рәсем:Elements-prevalence.gif|407px|left|thumb|Химик элементтарҙың Ер ҡабығында таралыуы ( %).]]
Бөтә химик элементтарҙың 88-е тәбиғәттә таралған. [[Технеций]] Tc (тәртип һаны 43), [[прометий]] Pm (61), [[астат]] At (85) и [[франций]] Fr (87), һәм [[уран (элемент)|уран]]дан U (тәртип һаны 92) һүң урынлашҡан элементтар яһалма юл менән алынған. Уларҙың ҡайһы берҙәре бик аҙ миҡдарҙа тәбиғәттә табыла.
 
Ер ҡабығында [[кислород]] һәм [[кремний]] киң таралған. Был элементтар [[алюмин]], [[тимер]], [[кальций]], [[натрий]], [[калий]], [[магний]], [[водород]] һәм [[титан]] менән Ер ҡабығының 99 % тәшкил итәләр, ҡалған элементтарға 1% тура килә. Ер ҡабығында элементтарҙың масса миҡдары кларк һаны менән күрһәтелә.
 
Ер ҡабығы составы [[мантия]] һәм [[Ер төшө]] составынан айырыла. Ер төшө [[тимер]] һәм [[никель]]дан тора. Шулай уҡ [[Ҡояш системаһы]] составы [[йыһан]] составынан айырыла. Йыһан да иң күп таралған элемент водород һәм гелий.
== Химик матдәләр ==
Химик матдә бер төрлө элементтарҙан ([[ябай матдә]]) һәм төрлө элементтарҙан (ҡатмарлы матдә йәки [[химик ҡатнашмалар]]) торорға мөмкин.
Бер үк химик элементтың төрлө ябай матдәләр барлыҡҡа килтерә алыу үҙенсәлеге [[аллотропия]] тип атала. <ref name="fio.ru">[http://center.fio.ru/method/resources/ALIKBEROVALYU/2004/KONSPECT/KONSP1-04.HTML Простые и сложные вещества. Аллотропия. Названия сложных веществ]</ref>
== Агрегат хәле ==
Ғәҙәти шарттарҙа 11 элементтың [[ябай матдә]]һе [[газ]] хәлендә (([[Водород|H]], [[Гелий|He]], [[Азот|N]], [[Кислород|O]], [[Фтор|F]], [[Неон|Ne]], [[Хлор|Cl]], [[Аргон|Ar]], [[Криптон|Kr]], [[Ксенон|Xe]], [[Радон|Rn]])), 2 элементтың [[ябай матдә]]һе [[шыйыҡса]] хәлендә — ([[Бром|Br]], [[Терегөмөш|Hg]]), ҡалған элементтарҙың [[ябай матдә]]һе [[ҡаты есемдәр]] хәлендә
500-гә яҡын ябай матдә булыы билдәле. <ref name="fio.ru" />
== Ҡарағыҙ ==
* [[Химик элементтар исемлеге]]
* [[Химик элементтарҙың периодик системаһы]]
<references/>
 
152 юл:
[[roa-tara:Elemende chìmeche]]
[[ru:Химический элемент]]
[[rue:Хемічный елемент]]
[[sah:Химия элемена]]
[[scn:Elimentu chìmicu]]