Дары: өлгөләр араһындағы айырма

'''Дары''' — юғары баҫымлы газдар барлыҡҡа килтереп [[кислород]]һыҙ янырға һәләтле күп компонентлы шартлатҡыс ҡушылма, снаряд, ракета һәм пуля атыу өсөн файҙаланылған [[Шартлаусы матдәләр|шартлатҡыс матдә]]; кислородһыҙ тирәлектә, йылылыҡ һәм газ һымаҡ продукттар бүлеп сығарып, тотороҡло яныуға һәләтле, энергиялы ҡаты системалар. Дарының тышҡы оксидлаштырғыстарҙан башҡа ғына яныу һәләте улар составында бер юлы яғыулыҡ һәм оксидлаштырғыс (мәҫәлән нитроэфирҙар, кислородтан тыш, галоген атомдары ла кергән ҡушылмалар) булыу менән бәйләнгән. Тәбиғәте буйынса дарылар шартлатҡыс матдәләргә, дөрөҫөрәге, шартламайынса йәки детонацияланмайса тотороҡло яныуға һәләтле булған атҡыс шатлатҡыс матдәләр классынакласына керә. Дары түбәндәге төрҙәргә бүленә: ракета, баллистика, артиллерия, миномёт өсөн; атыу ҡоралы, торпеда миналары, идара ителеүле бомбалар өсөн; магнитогидродинамик генераторҙар, оборона техникаһы өлгөләре өсөн плазмалылар; халыҡ хужалығының нефть сығарыуҙы интенсивлаштырыу, аусылыҡ, башҡа өлкәләре өсөн һ.б. дары үлсәмдәре һәм геометрик формалары төрлө (пластиналар, бөртөк һәм бер йәки бер нисә каналлы көпшә, бер йәки күп каналлы шашка һ.б.) булған элементларҙанэлементтарҙан тороусы ҡоролмалар (зарядтар) рәүешендә ҡулланыла.

Дарының беренсе вәкиле, [[калий селитраһы]], [[күмер]] һәм [[көкөрт]]төң 75:15:10 нисбәтендәге механик ҡушылмаһы — төтөнлө дары булып тора. Бындай составтағы ҡатышма күптән уҡ яндырыу һәм емереү сараһы итеп файҙаланылған, тигән фекер йәшәй. Шулай ҙа матди һәм яҙма иҫбатлауҙар табылмаған. Тәбиғәттә селитра йыш осрай, ә дары өсөн кәрәкле калий селитраһы бөтөнләй осрамай.

Дары өсөн кәрәкле [[килийКалий селитраһы|калий селитраһын]]н алыу ҡатмарлы [[технология|технологик]] алымдар талап итә. Калий селитраһын етештереү [[XV быуат|XV]] —[[XVI быуат]]та [[химия]] үҫеш алғас ҡына мөмкин була. Сағыштырмаса өҫтө юғары булған [[углерод]] материалдарын алыу ҙа, [[тимер металлургияһы]] үҫеш алғас мөмкин булған. Пиротехник үҙенсәлеге булған органика һәм тәбиғи селитра ҡатнашмаһын дары урынына ҡулланыу, мөмкин һанала.

Утлы атыу ҡоралында беренсе тапҡыр төтөнлө дары ҡулланыла, ул 2 быуатта Ҡытайҙа уйлап табылған, тип фаразлана. Европала, шул иҫәптән [[Рәсәй]]ҙә, дарыны 14 быуатта ҡуллана башлыйҙарбашлайҙар һәм ул 500 йыл дауамында хәрби өлкәлә һәм халыҡ хужалығында файҙаланыла торған берҙән -бер шартлатҡыс матдә була.

Пироксилинлы дарыны беренсе тапҡыр Францияла 1884 йылда П. Вьель уйлап таба, баллиститбаллистик дарыны 1888 йылда Швецияла А. Нобель тәҡдим итә, төтөнһөҙ дары 1889 йылда [[Рәсәй]]ҙә З.В. Калачёв тарафынан уйлап табыла.

Ракета снарядтары өсөн баллиститбаллистик дары ҡоролмалары беренсе тапҡыр 1930 йылдарҙа СССР-ҙа эшләнә һәм Бөйөк Ватан һуғышында ҡулланыла («Катюша» гвардия миномёттары). Реактив двигательдәрдвигателдәр өсөн яңы составтағы ҡатнашмалы дары һәм уларҙан ҡоролмалар 1940 йылдарҙың икенсе яртыһында башта АКШтаАҠШ-та, унан һуң башҡа илдәрҙә дәлә эшләнә башлай.