Аҡыл: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
[[FileФайл:Descartes mind and body.gif|thumb|200px|right|[[Рене Декарт]] аҡыл һәм тән дуализмын һүрәтләй. Предметтар башта һиҙеү органдарына эләгә, унан һуң гипофизға, шунан һуң ғына материаль бeлмаған рухҡа әйләнә.<ref name="Descartes1641">Descartes, R. (1641) ''Meditations on First Philosophy'', in ''The Philosophical Writings of René Descartes'', trans. by J. Cottingham, R. Stoothoff and D. Murdoch, Cambridge: Cambridge University Press, 1984, vol. 2, pp. 1-62.</ref>]]
 
'''Аҡыл''' ({{lang-grc|νοῦς}})  — [[кеше]]нең аңлау һәм анализлау һәләте; кешенең фекер йөрөтөү, уйлау һәләте<ref>Башҡорт теленең академик һүҙлеге: 10 томда. Т. I: (А хәрефе) / Ф.Ғ. Хисамит�диноваХисамитдинова редакцияһында.  — Өфө: Китап, 2011.  — 432 б. ISBN 978-5-295-05389-4 (т. 1) ISBN 978-5-295-05388-7</ref>.
 
Аҡыл [[материя]]ның миллионлаған йылдар дауамында барлыҡҡа килгән бары тик кеше (homo sapiens) төрөнә генә «бирелгән», уға ғына хас күренеш. Кешелек донъяһы был сифатты юғалтмаясаҡ. Кеше уның ярҙамында яһалма аҡыл (төрлө компьютерҙар) тыуҙыра ала, ләкин яһалма аҡыл һис-ҡайсан да тарихи процесс нәтижәһендә барлыҡҡа килгән тәбиғи аҡылды алмаштыра алмаясаҡ. [[Яһалма аҡыл]] кешенең математик, инженерия һ.б. шундай интеллектыуаль һәләттәргә эйә булған ҡиммәттәрҙе тыуҙырырға һәләтле булһа ла, ысын, тәбиғи рәүештә тыуа торған хистәргә, тойғоларға эйә була алмаясаҡ. Аҡыл теге йәки был индивидта булырға ла, булмаҫҡа ла мөмкин. Конкрет индивид тыумыштан уҡ мәхрүм булырға мөмкин. Йә иһә теге йәки был сәбәп (ҡаты стресс, тирән кисерештәр, баш мейеһенән яраланыуы һ. б.) нәтижәһендә индивид аҡылын юғалтырға, аҡылдан яҙырға мөмкин.
 
Аҡыл термины башҡа мәғәнәлә лә ҡулланылырға мөмкин. Аҡыл ул  — кешенең тирә-йүндәге предметтарға, күренештәргә, ваҡиғаларға, процесстарға тейешле анализ яһап, уларға дөрөҫ (тәңгәл) бәйә бирә алыу һәләте. Ошо һәләт булғанда уның эйәһен «аҡыллы» тип атайҙар, теге йәки был ваҡиғаларға, күренештәргә дөрөҫ анализ яһап, уларға дөрөҫ (тәңгәл) бәйә бирә алмаусыларҙы «аҡылһыҙ» тип атайҙар.
 
== Аҡыл һәм хәтер ==
Аҡыл хәтер менән бер түгел, ул белемдәр күләме менән дә тәңгәл түгел. Һәр юғары мәктәп тамамлаған, хәтта һәр ғилми дәрәжә алған кеше лә аҡыл эйәһе тигән һүҙ түгел әле. Аҡыллы, йәғни күренештәргә дөрөҫ анализ яһарға һәләтле кеше, юғары мәктәп бөтөрмәгән дә булырға мөмкин, сөнки һуңғылар араһында дыуамаллы (аҡылһыҙлык сифатындағы) кешеләр ҙә осорай. Аҡыл  — кешенең төрлө предметтарға, күренештәргә, процесстарға тейешле анализ яһап, уларга дөрөҫ (тейешле) бәйә бирә алу һәләте, тип әйтһәк тә, ул төрлө формала сағылырға мөмкин.
Аҡылдың түбәндәге төрҙәрен айыралар. Концептуаль аҡыл [[логика|логик]], [[математика|математик]] һәм [[лингвистика|лингвистик]] мәсьәләләрҙе сисеүҙә яҡшы. Социаль аҡыл үҙен йәмғиәттәге проблемуларҙы аңлау, уларҙы сисеү юлдарын таба белеүҙә күрһәтә. [[эстетика|Эстетик]] аҡыл күренештәрҙең сағылыу формаларын асыҡлауҙа, шулай уҡ образлы фекерләүҙә үҙен аса. Техник-технологик аҡыл етештереү өлкәһенә һәм конкрет етештереү эшендә тыуа торған проблемаларҙы хәл итә белеүҙә сағыла. Әлбиттә, килтерелгән классификация тулылыҡҡа дәғүә итмей, ләкин иғтибарҙы уларға йүнәлтеү аҡыл феноменының ҡатлаулы һәм күп ҡырлы феномен икәнлеген күрһәтә ала тип һанарға кәрәк.
== Сығанаҡтар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ум}}
* Гиззәтов К.Т., Философия: 2 китап. 1 -се китап: Ҡыҫкаса философия тарихы. Философиянең нигеҙ проблемалары: Юғары уҡыу йорто өсөн дәреслек. -Казан. Мәфариф. 2002.ISBN 5-7761-1122-6
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
 
== Сығанаҡтар ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Ум}}
* Гиззәтов К. Т., Философия: 2 китап. 1 -се китап: Ҡыҫкаса философия тарихы. Философиянең нигеҙ проблемалары: Юғары уҡыу йорто өсөн дәреслек. — -Казан.: Мәфариф., 2002. — ISBN 5-7761-1122-6
 
 
{{Psych-stub}}
[[Категория:Философия терминдары]]
[[Категория:Эпистемология]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Аҡыл» битенән алынған