Төньяҡ һәм Көньяҡ (геосәйәсәт): өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:GDP_PPP_Per_Capita_IMF_2008.svg|left|thumb|300x300px|Һатып алыу һәләте нисбәтенә ярашлы йән башына ЭТП. Тотош донъяла һәм айырым-айырым һәр материкта төньяҡ илдәрҙең (көньяҡ ярымшарҙа  — көньяҡ илдәрҙең) өҫтөнлөк алыуы күренә. Ҡайһы бер илдәрҙең  ([[Ливия]], [[Сәғүд Ғәрәбстаны|<nowiki/>]][[Сәғүд Ғәрәбстаны]], [[Алжир]], [[Ангола]]) сағыштырмаса юғары ЭТП-ғы эйә булыуы минераль сеймал сығарыуға бәйләнгән.]]

Донъяның иң бай 20 илендәге йән башына уртаса килем иң фәҡир 20 илдәгенән  37 тапҡырға артығыраҡ, һуңғы  40 йыл эсендә был айырма ике тапҡырға артҡан. БМО-ның Үҫеш программаһы аналитиктары баһаһына ҡарағанда, XXI  быуат башына планетаның иң бай  225 кешеһенең байлығы, бөтәһен ҡушып һанағанда,   1 трлн долларҙан артып киткән, был сумма донъя халҡының 47 %-ын тәшкил иткән  2,5 млрд фәҡирҙең йыллыҡ килеменә тиң.  «Forbes» журналы исемлегендәге иң бай 500 кешенең килемдәре донъялағы иң фәҡир 416 млн кешенең дөйөм килеменән күберәк.

БМО-ның Үҫеш программаһы баһалауынса, иң бай илдәрҙең донъя ЭТП-һындағы өлөшө  —  86 %, уртасаларҙың өлөшө  — 13 %, ә иң фәҡирҙәрҙең өлөшө  1 % тәшкил итә. Иҡтисади үҫеш тиҙлегенең төрлөлөгө бай һәм ярлы илдәр араһындағы айырманы ҙурайта бара. 

[[Файл:Brandt_line_2013.png|thumb|350x350px|  «The World Factbook» (2013) мәғлүмәттәренә ярашлы, илдәрҙең уртаса киңлеге һәм уларҙа йән башына тура килгән ЭТП. Ҡалын һыҙыҡ - — Брандт һыҙығы.]]

«Глобаль  Төньяҡ» менән «глобаль  Көньяҡ» үҫешендәге тигеҙһеҙлек эшсе көстәрҙең Көньяҡтан Төньяҡҡа ағылыуына сәбәпсе.

Тикшеренеүселәрҙең күбеһе антиамериканизм һәм тотош көнбайыш цивилизацияһына нәфрәт үҫеүе,  ислам фундаментализмының һәм  исламсыл  [[терроризм]]<nowiki/>дың таралыуы сәбәбе тип ошо тигеҙһеҙлекте һанай.<ref>[http://www.mgimo.ru/files/36664/36664.pdf М.]</ref>

Политолог  Ф.  И.  Гобозов фекеренсә, бай һәм ярлы илдәр араһында упҡындың тәрәнәйә барыуы милләтселек үҫешенә килтерә, ярлы милләттәр,  үҙенең милли иҡтисадын күтәреүгә һәм ысын бойондороҡһоҙлоҡ алыуға өмөтләнеп, үҙ дәүләтселеген төҙөргә тырыша, милли айырымланыуға ынтыла<ref>[http://www.istmat.ru/index.php?menu=1&action=1&obj=0&item=204 Хостинг-Центр]</ref>.

* Көньяҡ [[Ҡаҙағстан ]][[Ҡаҙағстан|<nowiki/>]]<nowiki/>һәм  Төньяҡ [[Ҡаҙағстан]][[Ҡаҙағстан|<nowiki/>]].

* Көньяҡ  [[Ҡырғыҙстан|<nowiki/>]][[Ҡырғыҙстан ]][[Ҡырғыҙстан|<nowiki/>]](Ош) һәм Төньяҡ  [[Ҡырғыҙстан|<nowiki/>]][[Ҡырғыҙстан ]]([ Бешкәк]).

* Көньяҡ [[Италия]][[Италия|<nowiki/>]]  һәм  Падания.

* Фландрия һәм  Валлония.

* [[Каталония]], Басктар иле һәм  ҡалған  [[Испания]].

* Яңы [[Англия ]]<nowiki/>һәм  [[Америка Ҡушма Штаттары|<nowiki/>]][[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]][[Америка Ҡушма Штаттары|<nowiki/>]]-тың көньяҡ-көнсығыш штаттары.

Шулай уҡ [[Мексика]][[Мексика|<nowiki/>]]<nowiki/>ла, [[Франция]][[Франция|<nowiki/>]]<nowiki/>ла, [[Ираҡ|<nowiki/>]][[Ираҡ|Ираҡта  ]]<nowiki/>һ.б. илдәрҙә лә төньяҡ һәм көньяҡ төбәктәр араһында айырма күренә. Көньяҡ ярымшарҙа иһә бындай айырма   [[Көньяҡ Африка Республикаһы|КАР]][[Көньяҡ Африка Республикаһы|<nowiki/>]], [[Аргентина]][[Аргентина|<nowiki/>]], [[Австралия ]]<nowiki/>һ.б. эсендә бар.

== Көнбайыш  — Көнсығыш ==

Төньяҡ менән көньяҡ араһындағы контрастарҙан тыш, иҡтисадсылар  [[Көнбайыш|к]]<nowiki/>өнбайыш-[[Көнсығыш|к]]<nowiki/>өнсығыш йүнәлешендә лә айырмалар барлығын билдәләй  (Көнбайыш һәм  Көнсығыш Германия, Көнбайыш һәм Көнсығыш Венгрия, Көнбайыш Белоруссия, Рәсәйҙең Европа өлөшө, [[Советтар Союзы|СССР]]  һәм   [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе|Б]]ДБ  —  уларҙың һәр береһендә сағыштырыу көнсығыш файҙаһына түгел. Ә  [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], [[Парагвай]], [[Бразилия]], [[Австралия]]  һәм  [[Канада]]<nowiki/>ла, киреһенсә, илдең көнсығышында халыҡ тығыҙыраҡ ултырған һәм иҡтисад нығыраҡ үҫкән.