Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
өҫтәмә мәғлүмәт
1 юл:
== Кантон идараһын булдырыу ==
[[1798]] йылда батша [[Павел I]]-нең [[10 апрель|10 апрелендәге]] указы нигеҙендә '''кантон (округ) идаралығы''' булдырыла. [[Башҡорттар|Башҡорт]], [[Типтәрҙәр|типтәр]], [[Мишәрҙәр|мишәр]] халҡы, хәрби ҡатламға күсерелә һәм хәрби-ҡазаҡ сословиеһынан [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] формалаша. Ғәскәргә Рәсәйҙең көнсығыш сиктәрен һаҡлау бурысы йөкмәтелә.
 
Ил сиген һаҡлау хеҙмәтен [[Башҡорттар|Башҡорт]], [[Типтәрҙәр|типтәр]], [[мишәрҙәр]] үҙ иҫәбенә үтәгән.
Ғәcкәри хеҙмәткә 25 йәш менән 50 йәш арыһындағы сәләмәт ир-егеттәр саҡырылған. Хеҙмәткә ебәреү сиратын йорт старшиналары билдәләгән. Йыл һайын 4-5 ғаиләнән бер кеше ебәрелгән.
 
 
Ғәcкәр [[Рәсәй]] ҡатнашҡан төрлө хәрби хәрәкәттәрҙә файҙаланыла ([[1912 йылғы Ватан һуғышы]], [[1853-1859 йылғы Ҡырым]] һығышы һ.б.). Батша хөкүмәте кантон идаралығын керетеп башҡорттарҙың үҙидаралығын юҡҡа сығара, башҡорт феодалдарына төрлө ташламалар биреп үҙ яғына ҡарата. Ерле халыҡтың йәшәү рәүеше хәрби закондарға бойһона, хәрби суд булдырыла.
Юл 13 ⟶ 12:
Башҡор ерҙәре админстратив яҡтан 13 кантонға, ә кантондар 18 өйәҙгә һәм 252 йорҡа (улусҡа) бүленә. Кантондарға исем бирелмәй, улар номер менә йөрөтөлә.
 
I кантон  — 9 йорттан (улустан) тора. Хәҙер был ерҙәр [[Пермь өлкәһе|Пермь өлкәһендә]].
 
II кантон  — 9 йорт. Элекке Пермь губернаһы Красноуфимск өйәҙенең бер өлөшө  — [[Башҡортостан]]дың төньяҡ-көнсығыш райондарында.
 
III кантон  — II йорт. [[Силәбе өлкәһе|Силәбе өлкәһендә]].
 
IV кантон  — 9 йорт. Бик аҙ ғына өлөшө [[Учалы районы|Учалы районының]] төньяғында.
 
V кантон  — 6 йорт. Бик аҙ ғына елөшө [[Әбйәлил район|Әбйәлил районының]] көньяғында.
 
VI кантон  — 19 йорт. [[Силәбе өлкәһе|Силәбе өлкәһендә]].
 
VII кантон  — 30 йорт. [[Учалы районы|Учалы районының]] көньяғы, [[Әбйәлил районы|Әбйәлил районының]] төньяғында.
 
VIII кантон  — 25 йорт. Башҡортостандың [[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]] тирәһендәге үҙәк райондары.
 
IX кантон  — 14 йорт.[[Өфө]] тирәһендәге райондар.
 
X кантон  — 41 йорт. [[Бөрйән районы|Бөрйән]], [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]], [[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура районы|Ейәнсура]], [[Күгәрсен районы|Күгәрсен райондары]]. [[Көйөргәҙе районы|Көйөргәҙе районының]] бер өлөшө. Башҡортостандың көньяҡ сигенән [[Урал (йылға)|Урал йылғаһына]] тиклем булған ерҙәре һәм Быҙаулыҡ өйәҙе  — тулыһынса [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур өлкәһендә]].
 
XI кантон  — 27 йорт. Тулыһынса Башҡортостандя ([[Асҡын районы|Асҡын]], [[Бөрө районы|Бөрө]], [[Борай районы|Борай]], [[Балтач районы|Балтач]], [[Илеш районы|Илеш]], [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]], [[Ҡариҙел районы|Ҡариҙел]], [[Краснокама районы|Краснокама]], [[Мишкә районы|Мишкә]], [[Яңауыл районы|Яңауыл]], [[Нуриман районы|Нуриман райондары]]).
 
XII кантон  — 25 йорт. Алабуға, Минзәлә өйәҙҙәре  — [[Татарстан|Татарстанда]]да. Сарапул өйәҙе  — [[Удмуртстан|Удмуртстанда]]да.
 
XIII кантон  — 29 йорт. Көнбайыш өлөшө  — Башҡортостанда ([[Бәләбәй районы|Бәләбәй]], [[Әлшәй районы|Әлшәй]], [[Бишбүләк районы|Бишбүләк]], [[Баҡалы районы|Баҡалы]], [[Бүздәк районы|Бүздәк]], [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]], [[Миәкә районы|Миәкә]], [[Саҡмағош районы|Саҡмағош]], [[Туймазы районы|Туймазы райондары]]).
 
== Кантон идараһын бөтөрөү ==
Рәсәй сиктәре көнсығышҡа һәм көньяҡҡа киңәйгәс, кантон идараһы [[1865]] йылда «[[Положение о башкирах]]» манифесы нигеҙендә юҡҡа сығарыла.
 
== СығанакӘҙәбиәт ==
* {{книга
* А.З. Асфандияров. Кантонное управление в Башкирии (1798—1865 гг.). — Уфа: Китап, 2005.
|автор = [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. 3.]]
* Очерки по истории Башкирской АССР, т. 1, ч. 2, Уфа, 1959, с. 33—64.
|заглавие = Кантонное управление в Башкирии (1798—1865)
* [http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00032/17400.htm/ Большая Советская энциклопедия]
|ссылка =
* [http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D0%BE-%D0%BC%D0%B5%D1%89%D0%B5%D1%80%D1%8F%D0%BA%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%B2%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE/ Башкиро-мещерякское войско]
|ответственный =
* [[Положение о башкирах]]
|место = Уфа
 
|издательство = Китап
Был турала Башҡорт хылыҡ йыры бар
|год = 2005
[http://yir.atspace.com/koloykanton.htm/ Башҡорт халыҡ йыры «Ҡолой Кантон»]
|том =
|страниц = 256
|страницы =
|isbn = 5-295-03586-7
}}
* ''Асфандияров А. З.'' Участие башкир в войнах и походах России в период кантонного управления // Из истории феодализма и капитализма в Башкирии. Уфа, 1971.
* ''Бауман Р.'' Подвластные народы на военной службе в имперской России на примере башкир. М., 1987.
* {{книга
|автор =
|заглавие = Документы и материалы по истории башкирского народа (1790–1912). Сост. А. 3. Асфандияров, Р. Н. Рахимов, Ф. Г. Хисамитдинова
|ссылка = http://vk.com/doc704697_284987640?hash=49a62598f0ff104a83&dl=287404f0419596869c
|ответственный =
|место = Уфа
|издательство =
|год = 2012
|том =
|страниц = 544
|страницы =
|isbn = 978-5-916-08094-0
}}
* {{книга
|автор = [[Йәнекәев Зөфәр Ирғәли улы|Еникеев 3. И.]], Еникеев А. 3.
|заглавие = История государства и права Башкортостана
|ссылка =
|ответственный =
|место = Уфа
|издательство = Китап
|год = 2007
|том =
|страниц = 432
|страницы =
|isbn = 978-5-295-04258-4
}}
* {{книга
| автор =
| заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
| ссылка =
| ответственный =
| место = СПб.
| издательство = Наука
| год = 2011
| том = IV
| страниц = 400
| страницы =
| isbn = 978-5-02-038276-3
| ref =
}}
* История Башкортостана. Ч. 1. С древнейших времен до 1917 г. — Под ред. [[Аҡманов Ирек Ғайса улы|И. Г. Акманова]]. — Уфа: Китап. 1996. — 240 с.
* История Башкортостана с древнейших времен до 60-х годов XIX века. // Под ред. [[Усманов Хәмзә Фәтих улы|Х. Ф. Усманова]]. Уфа: Китап, 1991. — 520 с.
* ''[[Рәимов Риф Мөхсин улы|Раимов Р. М.]]'' Башкирский народ в Отечественной войне 1812 года. — Уфа: Башгосиздат, 1943.
* ''[[Усманов Әбүбәкер Нуриан улы|Усманов А. Н.]]'' Башкирский народ в Отечественной войне 1812 года. Уфа, 1964.
* ''Усманов А. Н.'' Кантонное управление в Башкирии.// Советская историческая энциклопедия. — {{М.}}: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982.
* {{книга
| автор = Хадыев М., [[Фәхретдинов Ғабдрахман Ризаитдин улы|Фахретдинов А.]]
| заглавие = История башкир
| ссылка =
| ответственный =
| место = Уфа
| издательство = Китап
| год = 2007
| том =
| страниц = 136
| страницы =
| isbn = 978-5-295-04231-7
| ref =
}}
 
== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/5816-idara-ite-e-kanton-sistema-y|Идара итеүҙең кантон системаһы|автор=[[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Әсфәндиәров Ә. З.]]}}
* ''Искандаров Рамзис.'' Земельные правоотношения в Башкортостане в период кантонной системы управления (1798—1865 гг.).// [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]], 2002. № 12.
* {{книга
| автор =
| заглавие = Кантонная система управления в Башкирии (1798—1865).// Башкортостан: краткая энциклопедия
| ссылка =
| ответственный =
| место = Уфа
| издательство = Башкирская энциклопедия
| год = 1996
| том =
| страниц = 672
| страницы = 322
| isbn = 5-88185-001-7
| ref =
}}
{{Hist-bash-stub}}
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]