Карнак: өлгөләр араһындағы айырма

[[Рәсем: Temple Complex at Karnak.jpg|thumb|right|320px|Карнак комплексы. [[1914]] йылғы фото]]

[[Рәсем: Flickr - schmuela - IMG 7391.jpg|thumb|left|240px|Һарайға ингән юлдағы һарыҡ башлы сфинкстар аллеяһы]]

Хәҙерге көндәрҙә Карнак һарайы исеме аҫтында билдәле ''Ипет-Исут'', "Иң изге урын", — асыҡ һауала урынлашҡан дәү музей, донъялағы иң ҙур дини табыныу урыны. Ул, бәлки, [[Ҡәһир (ҡала)|Ҡәһир]] эргәһендәге [[Гиза пирамидалары|Гиза пирамидаларынан]] һуң [[Мысыр|Мысырҙа]] икенсе иң йыш йөрөлгән тарихи урындыр.

Карнак тарихы — тулыһынса тиерлек [[Фива]] һәм уның Мысыр мәҙәниәтендәге роленең үҙгәреүе тарихы. Утыҙлап [[фирғәүен]] төҙөлөштәргә үҙ өлөшөн индереп, уны башҡа бер ҡайҙа ла осрамаған кимәлгә ҙурайтҡан, ҡатмарлаштырған, төрләндергән.

 

 

[[Рәсем: Karnak model.JPG|thumb|кшпре|240px|Амон-Ра биләмәһенең макеты]]

[[Фива|Фива ҡалаһы]] Ун беренсе династия дәүеренә тиклем ҙур әһәмиәткә эйә булмаған, һәм ғибәҙәтханалары сағыштырмаса бәләкәй булып, Фиваның тәүге аллаһы [[Монту|Монтуға]] бағышланған. Карнак һарайы урынында табылған, [[Амон]] аллаһы телгә алынған иң боронғо төҙөлөш Ун беренсе династия дәүеренә ҡарай. Мысыр [[гискостар]] баҫҡынлығынан һуң Фива батшалары хакимлығы аҫтында берләшкәс, Амон (мысыр теленән тәржемә иткәндә, ''"йәшерен"'' йәки ''"йәшерен алла"'') аллаһының ҡеүәте үҫә бара, ул әкренләп [[Боронғо Мысыр|Боронғо Мысырҙың]] [[Гелиополь]] ҡалаһының ҡояш аллаһы [[Ра]] менән ҡушыла һәм Амон-Ра аллаһына әйләнә.

Карнакта һаҡланған иң боронғо төҙөлөш — ул Ун икенсе династия фирғәүене [[Сенусерт I]]-нең "Аҡ ғибәҙәтхана"һы. Шулай ҙа бындағы төп төҙөлөш эштәре Боронғо Мысырҙың үҫеше осоронда — Яңы батшалыҡ дәүерендә, бигерәк тә Ун һигеҙенсе династия хакимлығы дәүерендә айырыуса әүҙем бара. Был династияның һәр фирғәүене лә тиерлек һарайға яңы һәйкәлдәр өҫтәй.

 

 

Тутмос I-нең ҡыҙы [[Хатшепсут]] хакимлығы ваҡытында ҡыҙыл һәм ҡара граниттан "Ҡыҙыл ғибәҙәтхана" төҙөлә, һуңынан ул [[Аменхотеп III]] тарафынан һүтелеп, таштары төҙөлөш материалдары булараҡ башҡа һәйкәлдәрҙе күтәргәндә ҡулланыла.

[[Тутмос III]] Амон һарайын тулыһынса тиерлек үҙгәртә, яңы ғибәҙәтханалар, пилондар, обелискылар төҙөтә. Фирғәүендең хакимлығы юбилейы хөрмәтенә бында ''Ах-Мену'' — "Һәйкәлдәре менән хозур", хәҙер ''Тутмос III-нөң Тантана залы'' исеме аҫтында билдәле һарай төҙөлә. Был залда Карнактың Батшалар исемлеге — Тутмос III һәм унан алда хаким иткән фирғәүендәрҙең исеме уйылған. Эргәһендә данлыҡлы ''"Ботаник баҡса"'' — Тутмос III яулап алған илдәрҙән килтерелгән хайуандар һәм үҫемлектәр һүрәтләнгән зал төҙөлә. Амон биләмәһенең үҙәк өлөшөндә ''"Йылъяҙмалар залы"'' төҙөлә, был залдың диуарҙарында фирғәүен алып барған яуҙарҙың шаһиты булған йылъяҙмасы Чанини тарафынан яҙылған яу тарихтары бәйән ителә. Амон һарайынан төньяҡтараҡ Тутмос III [[Мемфис]] ҡалаһының өс төп аллаһы — [[Птах]], уның ҡатыны [[Сехмет]] һәм улдары [[Нефертум]]ға бағышланған һарай — Птах һарайы төҙөтә. Был һарай һуңынан [[Птолемей династияһы|Птолемей дәүере]] фирғәүендәре тарафынан ҙурайтыла.

 

 

Аменхотеп III шулай уҡ биләмәнең [[көньяҡ]]-[[көнсығыш]] өлөшөндә Хонсу ғәбәҙәтханаһына нигеҙ һала, был төҙөлөштө артабан [[Рамзес III]] һәм [[Рамзес IV|IV]] дауам итә.

 

 

[[Рәсем: Karnak Tempel Hypostyl 07.jpg|thumb|right|180px|Бөйөк Гипостиль залы колонналары]]

 

 

 

 

Амон-Ра биләмәһендә киң үҙгәртеүҙәрҙе һуңғыларҙан булып [[Нектанеб I]], Утыҙыҙынсы династияның беренсе фирғәүене йәйелдерә — ул бөтә биләмәне ҡамап тороусы оло диуарҙар күтәрә һәм хәҙерге ваҡытта биләмәгә кереү урыны булып хеҙмәт иткән Беренсе пилонды өҫтәй. Беренсе пилон тамамланмай ҡала.

 

Мысырҙы [[Искәндәр Зөлҡәрнәй|Бөйөк Искәндәр]] яулағандан һуң, [[Птолемей династияһы]] Карнакта яңы һәйкәлдәр күтәреүҙе дауам итә. Был осорҙағы иң әһәмиәтле төҙөлөш — ул [[Птолемей VIII Эвергет II]] тарафынан һалынған Опет ғибәҙәтханаһы.

[[Рәсем: Karnak Mout 004.jpg|thumb|left|180px|Мут биләмәһендәге Сехмет һәйкәлдәренең береһе]]

Амон-Ра комплексының [[көньяҡ|көньяғында]] урынлашҡан был биләмә алиһә-әсә [[Мут]]ҡа бағышланған. Мут (Боронғо Мысыр телендә ''"әсә"'' һүҙен аңлата) — Фива ҡалаһының өс төп аллаһының береһе, һауа аллаһы, әсәлекте ҡурсалаусы, Ун һигеҙенсе династия хакимлығы осоронда, Фива ҡалаһы үҫеше мәлендә Амондың ҡатыны тип таныла башлай.

Мут биләмәһендә ярым ай формаһындағы изге Ишеру күле урынлашҡан, шуға ҡайһы берҙә был алиһәне ''Ишеру күле хакимәһе'' тип тә атайҙар. Күл буйында — Мут ғибәҙәтханаһы. Был ғибәҙәтхана Урта Батшалыҡ осоронда уҡ һалынған булырға тейеш. [[Хатшепсут]]тың хакимлығы дәүерендә иһә ул ҡабаттан тергеҙелә. Артабан төҙөлөштәрҙе [[Аменхотеп III]] дауам итә, уның бойороғо буйынса бында йөҙләгән арыҫлан башлы [[Сехмет]] алиһәһенең һәйкәле ҡуйыла.

 

 

Әлеге ваҡытта был биләмә туристар өсөн ябыҡ.

Амон-Ра биләмәһенән [[төньяҡ|төньяҡтараҡ]] һуғыш аллаһы [[Монту]] биләмәһе урынлашҡан. Был биләмәнең һәйкәлдәре бик насар һаҡланған һәм, Мут биләмәһе кеүек үк, ул туристар өсөн ябыҡ.

 

Монту ғибәҙәтханаһы янында Маат һәм Харпер ғибәҙәтханалары урынлашҡан.

 

[[Рәсем: GD-EG-Caire-Musée061.JPG|thumb|right|180px|Эхнатондың Гем-па-Атон ғибәҙәтханаһы урынында табылған һәйкәле]]

 

Батшаның үлеменән һуң күп тә үтмәй, Мысырҙағы хакимлыҡ ҡайтанан Амон-Ра руханиҙары ҡулына күсә, Эхнатон һәм Атон исеме менән бәйле барлыҡ һәйкәлдәр, шул иҫәптән, Карнактағы был һарай ҙа юҡ ителә. Емерелгән һарайҙан алынған материалдар башҡа төҙөлөштәрҙә ҡулланыла.

<gallery>

Рәсем: Flickr - Gaspa - Tempio di Karnak, lago sacro (1).jpg|Амон-Ра биләмәһендәге изге күл

 

[[ar:معبد الكرنك]]

[[bg:Карнак]]

[[ca:Karnak]]

[[es:Karnak]]

[[eu:Karnak]]

[[fr:Karnak]]

[[hr:Karnak]]

[[id:Karnak]]

[[it:Karnak]]

[[ja:カルナック神殿]]

[[lt:Karnako šventykla]]

[[nl:Karnak]]

[[no:Karnak]]

[[ro:Karnak]]

[[ru:Карнак]]

[[sl:Karnak]]

[[sr:Карнак]]

[[sv:Karnak]]

[[ta:கர்னாக்]]