Шәриф Сөнчәләй: өлгөләр араһындағы айырма

|имя = Шәриф Сүнчәләев ШәрифСөнчәләй

|имя при рождении = Сүнчәләев Шәриф Хәмиҙулла улы Сөнчәләев

|род деятельности = Педагогпедагог, этнограф

'''СүнчәләевШәриф Сөнчәләй''' (ысын исеме — ''Шәриф Хәмиҙулла улы, Шәриф СүнчәләйСөнчәләев''' (; [[3 ноябрь]] [[1885]], [[Һарытау губернаһы]], Хвалын өйәҙе, Иҫке Мәстәк ауылы — [[9 ноябрь]] [[1959]], [[Мәскәү]]) — Башҡортостан мәғарифы тарихында мәктәп һәм башҡа балалар ойошмаһы эштәрен яңыса ойоштороусы күренекле хеҙмәткәр, этнограф, иҡтисадсы, педагог. Милләте — [[башҡорт]].

Шәрифулла Хәмиҙулла улы СүнчәләевСөнчәләев (замандаштары араһында ул Шәриф СүнчәләйСөнчәләй исеме менән билдәле) 1885 йылдың 3 ноябрендә [[Һарытау]] губернаһының Хвалын өйәҙе<ref name="Х" /> Иҫке Мәстәк ауылында ярлы крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. 1903 йылда Шәриф СүнчәләйСөнчәләй Ҡазан уҡытыусылар мәктәбенә уҡырға бара. 1905—1907 йылдарҙағы беренсе урыҫ революцияһы осоронда шәкерттәр сыуалышында ҡатнаша, листовкаларҙы тәржемә итеп тарата. Уҡытыусылар мәктәбен тамамлағас, 1907 йылда Шәриф СүнчәләйСөнчәләй [[Пермь губернаһы]]ның [[Сараш (Барҙа районы)|Сараш]] урыҫ-башкорт мәктәбенә уҡытыусы итеп ебәрелә. Быны ул халыҡ араһында сәйәси-ағартыу эше менән бергә алып бара. Батша ялсылары уҡытыусыға бер урында тыныс ҡына эшләргә ирек бирмәй. 1915 йылда ул [[Өфө губернаһы]]ның [[Бәләбәй өйәҙе]] [[Ҡарғалы]] ауылында күсерелә. Бында ул мәктәптән тыш уҡытыу бүлеге мөдире була.

[[Февраль революцияһы]] ваҡытында Шәриф СүнчәләйСөнчәләй ярлы крәҫтиәндәрҙе митингыларға, юғары башланғыс училище уҡытыусыларын һәм шәкерттәрен демонстрацияларға саҡыра, яңы тормош төҙөргә өндәй, халыҡ алдында күп тапҡыр телмәр тота.

1917 йылдың мартында Шәриф СүнчәләйСөнчәләй [[Өфө]]гә күсә. Унда революционер [[Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы|Ш. Хоҙайбирҙин]], яҙыусылар [[Ибраһимов Ғәлимйән Ғирфан улы|Ғ. Ибраһимов]] һәм [[Мәжит Ғафури|М. Ғафури]] менән бергә «дин үә милләт» хаҡына берләшкән [[башҡорт]], [[татар]] реакцион көстәренә ҡаршы көрәшә, «Ирек» гәзитен сығара.

[[Октябрь революцияһы]]нан һуң Шәриф СүнчәләйСөнчәләй төрлө комитеттарҙа эшләй, Өфө губерна Советы эргәһендәге башҡорт-татар комиссариатының халыҡ мәғарифы бүлеге мөдире була, ваҡытлы матбуғат биттәрендә буржуаз милләтселәрҙе һәм контрреволюционерҙарҙы фашлай. 1919 йылдың йәйендә Өфө Колчак ғәскәрҙәренән азат ителгәс, ул губернала мәғариф эштәрен әүҙем ойоштороусыларҙың береһе була, [[Өфө]]лә һәм ауылдарҙа уҡыу йорттары асыуҙа ҡатнаша, яңыса уҡытыу-тәрбиә эшенең асылын халыҡҡа аңлата, наҙанлыҡты бөтөрөү саралары күрә.

1922—1927 йылдарҙа Шәриф СүнчәләйСөнчәләй Башҡортостан мәғариф халыҡ комиссары урынбаҫары, социаль тәрбиә идаралығы мөдире, ғилми-методик үҙәк рәйесе һәм коллегия ағзаһы була. Был осорҙа ул мәктәп, педагогия техникумдары һәм Өфө халыҡ мәғарифы институты уҡытыусыларын, мәғариф хеҙмәткәрҙәрен үҙ тирәһенә туплай, уларҙың барлыҡ көсөн һәм тырышлыҡтарын уҡытыу-тәрбиә эшенең фәнни-ғәмәли мәсьәләләрен хәл итеүгә йүнәлтә.

Башҡортостан Мәғариф Халыҡ Комиссариатында, фәнни-методик академия үҙәгендә Шәриф СүнчәләйСөнчәләй [[Шакиров Закир Шакир улы|З. Шакиров]], Н. Чижов, [[Мансуров Әхтәм Әхмәт улы|Ә. Мансуров]], Хөсни Усман, С. Ямалиев менән бергә яңы педагогика һәм методика талаптарына яуап биргән уҡытыу программалары, дәреслектәр һәм башҡа әсбаптар төҙөү буйынса ҙур эш башҡара. 1927 йылда Өфө халыҡ мәғарифы институтына етәкселек итеүҙе көсәйтеү маҡсатында Шәриф СүнчәләйСөнчәләй был уҡыу йортоноң директоры итеп тәғәйенләнә.

Мәғарифты ойоштороу буйынса бай тәжрибә туплаған Шәриф СүнчәләйСөнчәләй бында эшләгән ике йыл эсендә институтты юғары уҡыу йорто —- [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]] итеп үҙгәртеүгә ҙур хеҙмәт индерә. Педагогия институты юғары белемле кадрҙар менән нығытыла, Рәсәй Федерацияһының юғары уҡыу йорттары араһында үҙ урынын ала.

Был йылдарҙа Шәриф СүнчәләйСөнчәләй мәғариф, педагогика, иҡтисад, этнография темаларына фәнни-ғәмәли хеҙмәттәр яҙа, балалар баҡсалары эшен ойоштороу мәсьәләһен күтәрә.

1930—1934 йылдарҙа Шәриф СүнчәләйСөнчәләй иҡтисад буйынса коммунистик академия эргәһендәге аспирантурала уҡый. Был уҡыу йортон тамамлағандан һуң, ул Мәскәүҙә Көнсығыш халыҡтар ғилми-тикшеренеү институтында ғилми хеҙмәткәр итеп ҡалдырыла, шул уҡ ваҡытта Мәскәү туҡымалар институтында сәйәси иҡтисад доценты вазифаһын башҡара.

Шәриф СүнчәләйСөнчәләй Башҡортостан тарихы һәм иҡтисады, этнография темалары буйынса ғилми-тикшеренеү эштәре алып бара, [[Мәскәү]]ҙә йәшәгән йылдарҙа (1932—1959) күп ғилми хеҙмәттәр яҙа. Уның айырыуса «Башҡортостан тураһында дөйөм мәғлүмәттәр», «Башҡортостан мәктәптәрендә тыуған яҡты өйрәнеү» тигән хеҙмәттәре ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. 1947 йылда Мәскәүҙә урыҫ телендә баҫылып сыҡҡан «Этнографические особенности башкир» тигән китабы төрлө мәғлүмәттәргә бай булыуы менән иғтибарҙы йәлеп итә. Ғалим башҡорт фольклоры, теле буйынса библиография төҙөй, ғилми күҙәтеүҙәр яһау, дөйөмләштереү менән шөғөлләнә.

1938 йылда Шәрифулла Хәмиҙулла улы СүнчәләевСөнчәләев нигеҙһеҙ эҙәрләүҙәргә дусар ителә, әммә 1956 йылда тулыһынса аҡланып, нахаҡ бәләләр кире алына.

* {{БЭ2013УБЭ2013|index.php/prosmotrread/28-statya/369212309-syunchelejs-sharifnch-l-j-sh-rif|Сөнчәләй Шәриф|автор=Ергин Ю. В.}}

* ''Яйыҡбаев К. Я. Яйыҡбаев.'' Мәғрифәтсе мөғәллимдар, күренекле уҡытыусылар һәм мәғариф эшмәкәрҙәре.