Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
[[Файл:ADN animation.gif|thumb|ТереяҙманыңДНКның ҡушланған ишелмәһе]]
'''Тереяҙма'''ДНК (д'''езоксирибонуклеи́ндезоксирибонуклеи́н кислотаһы''' ('''ДНК''') — [[макромолекула]] (тѳп ѳсәүҙән береһе, башҡалар икеһе — [[РНК]] һәм [[ аҡһымдар]] ), ҡайһы бѳтә терелектең генетик мәғлүмәттәрҙе һаҡлаусы була. ТереяҙмалаДНКла РНК-ның һәм аҡһымдарҙың тѳҙѳлѳшѳ тураһындағы мәғлүмәттәр бар.
ЫсынғүҙәнәклеләрЭукариоттар (эукариоттар — йәнлектәр[[хайуандар]] , [[ үҫемлектәр]] һәм [[ бәшмәктәр]] ) күҙәнәктәрендә тереяҙмаһыныңДНКһының күҙәнәк үҙәктәрендәге терегитаптар (хромосомалар) ҡушмалығында (составында) була, һәм шулай уҡ күҙәнәк эсендәге ағзасаһында (органоидта) (янышлыҡтарҙа (митохондрияларҙа) һәм пластидтарҙа) бар.
ҮҙәкһеҙПрокариот (прокариот) тереғороҡтарҙаорганизмдарҙа (организмдарҙа — таяҡсаларҙа[[таяҡсалар]]ҙа һәм архейҙәрҙә[[архейҙар]]ҙә ) сыңғалайлыҡ йәки һыҙыҡлы тереяҙмаһыДНК күҙәнәктең эстәге тѳҫѳнән тағылып ҡуйған. Уларҙа ла түбән тѳҙѳлѳшлѳ ысынгүҙәнәклеләрҙәэукариоттарҙа (мәҫәлән, әсеткеләрҙә) кескәйерәк айырым күбеһенсә сыңғалайлыҡ тереяҙмаларДНКлар бар (исемдәре — ''плазмидалар була''). Шунан башҡа бер йәки ике теҙмәле тереяҙмаларДНКлар тереяҙмалыДНКлы вирустарҙың геномдарын ҡора алалар. Химия буйынса тереяҙмаДНК оҙон күбѳҙѳклѳк ([[полимерҙар| полимер)]] бәйләнешмә (молекула) була, ҡайһы эҙмә-эҙ ҡушылған теребилдәнән (нуклеотидтарҙан) тора. Һәр теребилдәген азотлы нигеҙҙән, шәкәрҙән (дезоксирибозанан) һәм фосфатлы тѳркѳмдән тора. Теҙмәләге теребилдәләргендар араһындағы элемтәләре дезоксирибоза һәм фосфатлы тѳркѳмѳ (фосфодиэфирлы элемтәләр) менән тѳҙѳләләр. Күпселек ваҡиғаларҙа (бер-ике вирустарҙан башҡа, ҡайһыларында бер теҙмәле генә тереяҙмаДНК бар) тереяҙмаДНК бәйләнешмәлек (макромолекула) ике теҙмәнән тора, ҡайһыларҙа ике теҙмә эсендәге азотлы нигеҙҙәр бер береһенә ҡаршы торалар, һәм шул саҡта ике теҙмә ҡаршы булған яҡтарға йүнәлғән. Шундай ике теҙмәле бәйләнешмәлек ишелгән була. Ғѳмүмән шундай тереяҙманыңДНКның тѳҙѳлѳшѳ «ҡушланған ишелмә» тип, атала. ТереяҙмалаДНКла дүрт тѳрлѳ азотлы нигеҙҙәр бар (тимин — Т, аденин — А, гуанин — Г һәм цитозин — Ц). Беренсе теҙмәнең азотлы нигеҙҙәр икенсе теҙмәнең азотлы нигеҙҙәр менән һыуғоромло элемтәләр менән ярашлылыҡ (комплементарный) ҡағиҙәһе буйынса ҡушылған: аденин тик тимин менән ҡушыла, гуанин тик цитозин менән һәм кире шулай ҙа. ТеребилдәләрГендар (нуклеотидтар) эҙмә-эҙлелеге тѳрлѳ РНК-лар буйынсағы белемлектәрҙе (мәғлүмәттәрҙе) аңбилдәләй (кодировать итә)кодлау ала. Бѳтә РНК-ларҙың тѳрҙәре тереяҙманыңДНКның эҙмә-эҙлелеге буйынса тѳҙѳлә һәм тереяҙылмананДНК-ның һуң (транскрипциянан һуң) тереяҙылмаген (РНК) буйынса аҡһымдар тѳҙѳләләр (шул итештөҙөлөш исеме аҡһымлау — тип, атала). Шулай уҡ ысынгүҙанәклеләрэукариоттар тереяҙмаһындаДНКһында кѳйләүлек ѳлѳштәре бар (мәҫәлән, кешеләрҙә ошондай ҡѳйләүлек ѳлѳштәре 95 %-98 % бѳтә терегитаплығын (геномын) биләйҙәр). Шулай уҡ терегитаплыҡта (геномда) башҡа «генетик әрәмтамаҡ»-исеменлеисемле ѳлѳштәре (транспозондар һәм башҡалар) бар.
ТереяҙманыңДНКның тѳҙѳлѳшѳн асышы (1953-нсѳ йыл) биология тарихында бик мѳһим ваҡиғаһы булғайны. Шул асыш ѳсѳн Фрэнсис Крик, Джеймс Уотсон һәм Морис Уилкинсҡа физиология йәки медицина буйынса [[ Нобель премияһы]] бирелгән. Уларҙың асышына Розалинд Франклиндың рентгенограммалары ярҙамлаған, ләкин был ғалимә шундай премияны ҡабул итмәне, сѳнки үлеүҙән һүң уны бирмәйҙар.<ref>{{cite web|url=http://www.scientificamerican.com/slideshow.cfm?id=10-nobel-snubs#5|title=No Nobel for You: Top 10 Nobel Snubs. Rosalind Franklin--her work on the structure of DNA never received a Nobel|author=Erica Westly|date=2008-10-06|work=|publisher=Scientific American|accessdate=2013-11-18|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6MTw9Qugx|archivedate=2014-01-09}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
