Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
[[Файл:ADN animation.gif|thumb|Тереяҙманың ҡушланған ишелмәһе]]
'''Тереяҙма''' (д'''езоксирибонуклеи́н кислотаһы''' ('''ДНК''') — [[макромолекула]] (тѳп ѳсәүҙән береһе, башҡалар икеһе — [[РНК]] һәм аҡһымдар), ҡайһы бѳтә терелектең генетик мәғлүмәттәрҙе һаҡлаусы була. Тереяҙмала РНК-ның һәм аҡһымдарҙың тѳҙѳлѳшѳ тураһындағы мәғлүмәттәр бар.
Ысынғүҙәнәклеләр (эукариоттар - — йәнлектәр, үҫемлектәр һәм бәшмәктәр) күҙәнәктәрендә тереяҙмаһының күҙәнәк үҙәктәрендәге терегитаптар (хромосомалар) ҡушмалығында (составында) була, һәм шулай уҡ күҙәнәк эсендәге ағзасаһында (органоидта) (янышлыҡтарҙа (митохондрияларҙа) һәм пластидтарҙа) бар.
Үҙәкһеҙ (прокариот) тереғороҡтарҙа (организмдарҙа - — таяҡсаларҙа һәм архейҙәрҙә) сыңғалайлыҡ йәки һыҙыҡлы тереяҙмаһы күҙәнәктең эстәге тѳҫѳнән тағылып ҡуйған. Уларҙа ла түбән тѳҙѳлѳшлѳ ысынгүҙәнәклеләрҙә (мәҫәлән, әсеткеләрҙә) кескәйерәк айырым күбеһенсә сыңғалайлыҡ тереяҙмалар бар (исемдәре - — ''плазмидалар була''). Шунан башҡа бер йәки ике теҙмәле тереяҙмалар тереяҙмалы вирустарҙың геномдарын ҡора алалар. Химия буйынса тереяҙма оҙон күбѳҙѳклѳк (полимер) бәйләнешмә (молекула) була, ҡайһы эҙмә-эҙ ҡушылған теребилдәнән (нуклеотидтарҙан) тора. Һәр теребилдә азотлы нигеҙҙән, шәкәрҙән (дезоксирибозанан) һәм фосфатлы тѳркѳмдән тора. Теҙмәләге теребилдәләр араһындағы элемтәләре дезоксирибоза һәм фосфатлы тѳркѳмѳ (фосфодиэфирлы элемтәләр) менән тѳҙѳләләр. Күпселек ваҡиғаларҙа (бер-ике вирустарҙан башҡа, ҡайһыларында бер теҙмәле генә тереяҙма бар) тереяҙма бәйләнешмәлек (макромолекула) ике теҙмәнән тора, ҡайһыларҙа ике теҙмә эсендәге азотлы нигеҙҙәр бер береһенә ҡаршы торалар, һәм шул саҡта ике теҙмә ҡаршы булған яҡтарға йүнәлғән. Шундай ике теҙмәле бәйләнешмәлек ишелгән була. Ғѳмүмән шундай тереяҙманың тѳҙѳлѳшѳ "« ҡушланған ишелмә"» тип, атала. Тереяҙмала дүрт тѳрлѳ азотлы нигеҙҙәр бар (тимин - — Т, аденин - — А, гуанин - — Г һәм цитозин - — Ц). Беренсе теҙмәнең азотлы нигеҙҙәр икенсе теҙмәнең азотлы нигеҙҙәр менән һыуғоромло элемтәләр менән ярашлылыҡ (комплементарный) ҡағиҙәһе буйынса ҡушылған: аденин тик тимин менән ҡушыла, гуанин тик цитозин менән һәм кире шулай ҙа. Теребилдәләр (нуклеотидтар) эҙмә-эҙлелеге тѳрлѳ РНК-лар буйынсағы белемлектәрҙе (мәғлүмәттәрҙе) аңбилдәләй (кодировать итә) ала. Бѳтә РНК-ларҙың тѳрҙәре тереяҙманың эҙмә-эҙлелеге буйынса тѳҙѳлә һәм тереяҙылманан һуң (транскрипциянан һуң) тереяҙылма (РНК) буйынса аҡһымдар тѳҙѳләләр (шул итеш исеме аҡһымлау - — тип, атала). Шулай уҡ ысынгүҙанәклеләр тереяҙмаһында кѳйләүлек ѳлѳштәре бар (мәҫәлән, кешеләрҙә ошондай ҡѳйләүлек ѳлѳштәре 95 %-98 % бѳтә терегитаплығын (геномын) биләйҙәр). Шулай уҡ терегитаплыҡта (геномда) башҡа "« генетик әрәмтамаҡ"» -исеменле ѳлѳштәре (транспозондар һәм башҡалар) бар.
Тереяҙманың тѳҙѳлѳшѳн асышы (1953-нсѳ йыл) биология тарихында бик мѳһим ваҡиғаһы булғайны. Шул асыш ѳсѳн Фрэнсис Крик, Джеймс Уотсон һәм Морис Уилкинсҡа физиология йәки медицина буйынса Нобель премияһы бирелгән. Уларҙың асышына Розалинд Франклиндың рентгенограммалары ярҙамлаған, ләкин был ғалимә шундай премияны ҡабул итмәне, сѳнки үлеүҙән һүң уны бирмәйҙар.<ref>{{cite web|url=http://www.scientificamerican.com/slideshow.cfm?id=10-nobel-snubs#5|title=No Nobel for You: Top 10 Nobel Snubs. Rosalind Franklin--her work on the structure of DNA never received a Nobel|author=Erica Westly|date=2008-10-06|work=|publisher=Scientific American|accessdate=2013-11-18|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6MTw9Qugx|archivedate=2014-01-09}}</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
2[http://www.policlinica.ru/analiz5_11.html Изучение ДНК: строение, структура ДНК, функции http://www.policlinica.ru/analiz5_11.html]
{{stub}}
[[Категория:Радиобиология]]
