Йәһүдилек: өлгөләр араһындағы айырма

Күп телдәрҙә «йәһүд» һәм «иври (еврей)» төшөнсәләре бер термин менән йөрөтөлә һәм һөйләшеү барышында уларға айырма яһалмай, был еврейлыҡтыиврилыҡты иудаизмдағы аңлатыуға тап килә. Хәҙерге [[рус теле]]ндә «еврей» һәм «йәһүд» төшөнсәләре араһында айырмаға бар, береһе иври (еврей) милләтен, икенсеһе иудаизм диненә ҡарағанлыҡты белдерә, [[грек теле]] һәм мәҙәниәтендә лә шундай бүленеш бар. [[Башҡорт теле]]ндә бындай бүленеш күҙәтелмәй. ЙәһүҙиҙанИудаизм ивриҙан күпкә киңерәк төшөнсәгә эйә булған грек һүҙенән — Ioudaiosтан килеп сыҡҡан<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/judaic] Webster, judaic</ref>.

'''Йәһүдтәр''' — йәһүд булып тыуған һәм ҡабул иткәндәрҙе лә эсенә алған этнодини төркөм<ref name=Ethnoreligious>См., напр., Deborah Dash Moore, ''American Jewish Identity Politics'', University of Michigan Press, 2008, p. 303; Ewa Morawska, ''Insecure Prosperity: Small-Town Jews in Industrial America, 1890—1940'', Princeton University Press, 1999. p. 217; Peter Y. Medding, ''Values, interests and identity: Jews and politics in a changing world'', Volume 11 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1995, p. 64; Ezra Mendelsohn, ''People of the city: Jews and the urban challenge'', Volume 15 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1999, p. 55; Louis Sandy Maisel, Ira N. Forman, Donald Altschiller, Charles Walker Bassett, ''Jews in American politics: essays'', Rowman & Littlefield, 2004, p. 158; Seymour Martin Lipset, ''American Exceptionalism: A Double-Edged Sword'', W. W. Norton & Company, 1997, p. 169.</ref>. 2010 йылда бөтә донъяла йәһүдтәр һаны 13,4 миллион, йәғни Ерҙә йәшәүселәрҙең 0,2%-ы, тип иҫәпләнә. Уларҙың 42%-ы Израилдә, 42%-ы — [[АҠШ]] менән [[Канада]]ла, ҡалғандарының күпселеге Европала йәшәй<ref name="populationdatabank">[http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2010.pdf World Jewish Population, 2010.] Sergio Della Pergola, Hebrew University of Jerusalem</ref>.

Йәһүд тигән һүҙҙең баш мәғәнәһе — '''Йәһүд батшалығы''' кешеһе<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Иудей}}</ref>, һуңғарыраҡ — Рим провинцияһы булған Йәһүдиәлә йәшәүсе, йәки Йәһүдә ырыуына ҡараған исраил<ref>{{книга |автор=Ринекер Ф., Майер Г.|часть=Иудеи, иудаизм|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=Библейская энциклопедия Брокгауза |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>. Төньяҡ Исраил батшалығы ҡолағас, халҡы әсирлеккә алып кителгәндәнкителә һуңһәм Йәһүдиә батшалығы бөтә халыҡтың вәкиле булып тороп ҡала, шул саҡтан «йәһүд» атамаһы «еврейиври» атамаһына тулыһынса тиерлек тиңләшә<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)</ref>.

Хәҙерге иудаизмға 19-20-се быуаттарҙа барлыҡҡа килгән төрлө «ағымдар» йәки «йүнәлештәр» инә. Иң эреләре — '''ортодоксаль иудаизм''' (үҙ сиратында хәсидтәрҙе, «литвактарҙы», заман ортодоксияһын, дини сионистарҙы һ.б. эсенә ала), реформистик һәм консерватив ағымдар (нигеҙҙә, АҠШ-та һәм Канадала). Ҡайһы бер илдәрҙә яҡынса реформистикка тап килгән ағым либераль йә прогрессив иудаизм тип атала, ә консерватив иудаизм эйәрсендәрен АҠШ менән Канадала «масорти» тип йөрөтәләр. Бынан тыш, «традицион» иудаизмға эйәреүселәр, йәғни «масорти», тип, үҙҙәре ортодокс булмаһа ла, күп йолаларҙы тотҡан һәм ортодоксаль иудаизмды хуплаған кешеләр (тәү сиратта [[Израиль|Израилдә]]да) атала. Элекке [[СССР]]-ҙа ла шулай булған һәм был әле лә дауам итә: иудаизм динен тотҡан күптәр көнкүреш кимәлендә уның бөтә ҡанундарын үтәмәй, ләкин үҙҙәрен башҡа ағымдарға индермәй һәм ортодоксаль раввиндарҙы хөрмәт итә. Ләкин СССР тарҡалғас, Рәсәйҙә прогрессив ағымдарға ҡараған общиналар ҙа барлыҡҡа килде.

Хәҙерге заман иудаизмында хоҡуҡ, остазлыҡ һәм власть сығанағы булып торған һәм дөйөм танылған институт йәки шәхес юҡ. Хәҙерге ортодоксаль иудаизмдың хоҡуҡ сығанағы (Галаха) — төрлө общиналарҙа нығынған традициялар һәм раввин респонстары, улар Танахҡа («Яҙма Тора») һәм Талмудҡа («Ауыҙ-тел Тораһы») нигеҙләнә. Галаха, атап әйткәндә, йәһүдтәрҙең тормошоноң башҡа хоҡуҡ системаларында енәйәт, граждан, ғаилә, корпоратив һәм йола хоҡуҡтары менән көйләнә торған яҡтарын көйләй. XVI быуатта Йосеф Каро төҙөгән Шулхан арух ҡағиҙәләр тупланмаһы ортодоксаль иудаизмдың төрлө ағымдарында ҡабул ителгән, ул Галаха белгестәренең күп быуаттар буйына барған хеҙмәт һөҙөмтәһе булып тора. Ашкеназ ивриҙары уны ашкеназ общинаһының йолаларын иҫәпкә алған Моше ИссерлесҙыңИссерлестың (Рамо) һәм шулай уҡ һуңғыраҡ осор төҙәтмәләре һәм аңлатмалары менән ҡабул иткән.

«Иудаизм» термины Ἰουδαϊσμός тигән грек һүҙенән (русса әйтелеше — «иудаисмо́с») килеп сыҡҡан, ул йәһүд-эллин әҙәбиәтендә б.э.т. I б. күренә башлай<ref>В русском синодальном переводе термин отсутствует, но может быть найден в [[s:en:Bible (King James)/2 Maccabees#Chapter 2|английском переводе]] (Библия короля Якова)</ref>; {{Библия2|2Макк|8:1}}) һәм йәһүд динен эллин мәжүсилегенә ҡаршы ҡуя. Ҡайһы бер телдәрҙә тар мәғәнәлә йәһүд динен белдергән «иудаизм» термины менән бер рәттән бөтә йәһүд цивилизацияһын, шул иҫәптән, динде лә үҙ эсенә индергән дөйөм термин да бар: [[Урыҫтар|рустарҙа]] — еврейство, [[Немецтар|алмандарҙа]] — Judentum, инглиздәрҙә — Jewry йәки Jewish People. Ивритса «иудаизм» һәм «иврилыҡ» терминдары — синонимдар. {{lang-he|יַהֲדוּת}} (Яһадут) термины Бабил әсирлегенән һуң барлыҡҡа килә. Идишта иудаизм ғәҙәттә {{lang-yi|ייִדישקײט}} (идишка́йт) термины менән йөрөтөлә, һүҙмә-һүҙ тәржемәлә ул «еврейлыҡиврилыҡ» (ивритса тигән сифаттан {{lang-yi|ייִדיש}}, ''еврейский''), йәғни ивритсаивриса йәшәү рәүеше тигәнде аңлата.

XIX быуаттан мөһим символдарҙың береһе — алты ҡанатлы Дауыт йондоҙо<ref>{{ЭЕЭ|12556|Маген Давид}}</ref>. Иудаизмдың боронғораҡ символы — ете сатлы шәмдәл (Менора), [[Тәүрат]]ҡа һәм йолаға ярашлы, ул Изге Сатырҙа һәм Йәрүсәлим ҡорамында торған. Өҫкө яғы түңәрәкләтелгән дүрт мөйөшлө ике йәнәш таш таҡта ла иудаизм билдәһе булып тора, был һын синагоналарсинагогалар биҙәлешендә йыш осрай. Был таш таҡталарға ҡайһы берҙә тулыһынса йә ҡыҫҡартылып 10 ҡанун йә булмаһа йәһүд алфавитының ошо ҡанундар һаны булып йөрөгән тәүге 10 хәрефе соҡоп яҙыла.

# Кешенең (һәр бәндәнең, һәр милләттең һәм тотош кешелектең) Алла Үҙ асылына һәм ҡиәфәтенә оҡшатып яралтҡан рухи йән эйәһе булыуы тураһындағы тәғлимәт, кешенең сикһеҙ һәм бөтә яҡлап рухи камиллашыуынан ғибәрәт булған идеаль тәғәйенләнеше тураһындағы тәғлмәттәғлимәт.

# Мәсих (Мессия, {{lang-he|מָשִׁיחַ}}, «мәсехләнгән», йәғни батша) килеүе тураһында тәғлимәт {{ВЗ2|И перекуют мечи свои на орала и копья свои — на серпы; не поднимет народ меча на народ, и не будут больше учиться воевать … и наполнится вся земля познанием Господа|Ис|2:4}}. (МәсехМәсих — ул батша, Дауыт батшаның тура вариҫы булып торасаҡ, йәһүд йолаһына ярашлы, тереләй күккә алынған Ильяс (Элияһу) пәйғәмбәр тарафынан батшалыҡҡа мәсехләнәсәк.)

Танахты «Иври Библияһы» тип тә йөрөтәләр (христиандарҙа ул Иҫке Ғәһедтең ҡануни китаптарына инә). Унда донъя һәм кеше яратылмышы, Алла менән килешеү һәм ҡанундар, шулай уҡ иври халҡының барлыҡҡа килгәндән алып Икенсе Ҡорам осоро башланғанға тиклемге тарихы һүрәтләнә.<ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref> Иудаизм һәм уның дини-фәлсәфәүи тәғлимәте [[Христианлыҡ|христианлыҡ]] һәм [[Ислам|ислам]] барлыҡҡа килеү нигеҙе була<ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref>.

ИвритИври Библияһы төрлө контекстарҙа туранан-тура йәки ситләтеп Алланы аңлатҡан төрлө исемдәр һәм эпитеттар ҡуллана. Классик тәфсирселәр был исемдәрҙең һәр береһен ҡулланыу үҙенсәлектәренә ҡарата, мәҫәлән, ҡайһы осраҡта рәхимлелек сифаты ҡаты хөкөмдән өҫтөнлөк ала икәнлегенә, аңлатма бирә.

* Иң киң мәғәнәлә Тора тип бөтә иври ҡаундарыҡанундары тупланмаһын атайҙар.

Тора тексы һәм асылы аңлау өсөн ауыр булғанлыҡтан (шул иҫәптән хатта уны өйрәнеүсе кешеләр өсөн дә), быуаттар буйы аҡыл эйәләре уның айырым положениеларын тәфсирләргә тырыша. Ҡайһы бер тәфсирселәр, мәҫәлән, Раши, Яҙма Тораның һәр һөйләменә тиерлек комментарий эшләгән. Йола мәғлүмәттәре буйынса, Муса Синай тауында Алланан Яҙма Тора менән бергә Ауыҙ-тел Тораһын да алған, ул тәрән, йәшерен мәғәнәләрҙе асып һала, Яҙма Тораны тулыландыра һәм «әйтеп еткерелмәгәнде» аңлата. Яҙма Торала телдән әйтелгән Тораның барлығына тура дәлил булмаһа ла, Шмот (Сығыу) китабында былай тиелгән: «Һәм Муса Раббының бөтә һүҙҙәрен яҙып ҡуйҙы…».

Ғалимдарҙың күбеһе документаль фараз яҡлы, улар раҫлауынса, [[Тора]] (Биш китап) бер-береһенә бәйһеҙ бер нисә әҙәби сығанаҡты берләштереү юлы менән төҙөлгән, ә тулыһынса Муса тарафынан яҙылған китап түгел<ref>Yehezkal Kauffman, ''The Religion of Israel'' </ref><ref>Robert Alter ''The Art of Biblical Poetry'' </ref><ref>E. A. Speiser ''Genesis'' (The Anchor Bible)</ref>.

Күптәр фекеренсә, Беренсе Ҡорам осоронда Исраил кешеләре һәр халыҡтың үҙ аллаһы булыуына ышанған, ләкин уларҙың Аллаһы иң баш Алла тип һанаған, йәғни монолатрия ҡарашында торған<ref>John Bright ''A History of Israel'' </ref><ref>Martin Noth ''The History of Israel'' </ref>. Ҡайһы берәүҙәр, ҡәтғи монотеизм Бабилға ҡыуып алып кителеү осоронда зороастр дуализмына яуап булараҡ үҫешкән, тип иҫәпләй.<ref>Ephraim Urbach ''The Sages'' </ref>Танах текстарында гонаһҡа батыуҙа иблис шауҡымы булыуы телгә алына башлай, уға тиклемге сығанаҡтарҙа ул осрамай<ref>Ephraim Urbach ''The Sages'' </ref>. Был фаразға ярашлы, тик эллин дәүерендә генә күпселек йәһүдтәр үҙҙәренең Аллаһы берҙән-бер булыуына, ә уларҙың халҡын берҙәм дин туплап тороуына ышана башлай<ref>Shaye Cohen ''The beginnings of Jewishness'' </ref>. Джон Дей фекеренсә, Библиялағы Эль, Бәғел һ.б., бәлки, тамырҙары менән гректарҙың аллалар пантеонына нигеҙләнгән иртә ханаанҡәнғән диненә барып тоташалыр<ref>John Day. ''Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan'' , Sheffield Academic Press, 2000. — 282 с.; [http://books.google.co.il/books?id=y-gfwlltlRwC&amp;pg=PA72&amp;dq=«Yahweh+and+the+Gods+and+Goddesses+of+Canaan»+intitle: «Yahweh+and+the+Gods+and+Goddesses+of+Canaan»&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=eOmgUJS4H6PR0QX0yYH4CA&amp;ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=canaanite&amp;f=false стр. 30-37, 68-73].</ref>.

Ортодоксаль иудаизм ({{lang-grc|ὀρθοδοξία}} — «дөрөҫ фекер» мәғ.) — иудаизмда классик йәһүд диненә эйәргән ағымдарҙың уртаҡ атамаһы. Ортодоксаль иудаизм, йәһүд дине ҡануниәте (Галаха) Талмудта нисек теркәлгән һәм Шулхан арухта нисек нығытылған булһа, мотлаҡ шулай үтәлергә тейеш, тип һанай. Ортодоксаль иудаизмда бер нисә йүнәлеш бар — литвак, төрлө төркөмдәргә бүленгән хәсидлек, модернистик ортодоксаль иудаизм (ингл. Modern Orthodox Judaism), дини сионизм. Диндарҙарҙың дөйөм һаны — 4-х миллиондан ашыу кеше.

Хәҙерге заман иудаизмының ашкеназ тармағындағы классиклыҡҡаклассикаға нығыраҡ бирелгән йүнәлеше.

Бөйөк Британияла идея йәһәтенән реформистик иудаизмға яҡын торған хәрәкәт либераль иудаизм тип атала. Ә Бөйөк Британиялағы реформистик иудаизм идея яғынан АҠШ-тағы консерватив хәрәкәткә оҡшаш. Либераль, реформистик һәм реконструктивистик хәрәкәттәр йәмғеһе бергә прогрессив иудаизм тип йөрөтөлә.

ИзраильдаИзраилдә динидин дәүләткә ҡарамай (йәғни граждандар өсөн мотлаҡ түгел), ләкин ул дәүләттән айырылмаған. Тик дини учреждениелар ҡарамағында ғына булған мәсьәләләр бар (өйләнешеү, айырылышыу, үлем, гиюр — иудаизмға күсеү). Шулай уҡ ике яҡтың килешеүе менән «Бет дин» дин хөкөмө суды тарафынан ҡарала ала торған башҡа мәсьәләләр ҙә бар. Һәр осраҡта ла Юғарғы судҡа апелляция бирергә мөмкин. Израилдең ҡайһы бер закондары традицион дин хоҡуғы — Галаха нигеҙендә ҡабул ителгән.

Иудаизмдың мәжүси диндәргә мөнәсәбәтен ''Алейну Лешабе́ах'' доғаһы күрһәтеп тора (хәҙерге тексын Бабил талмудсыһы Рав Аба Арика яҙған, III быуат), йәһүдйәһүдтәҙең тәүлек әйләнәһенеңәйләнәһендәге дини хеҙмәттәре барыһы ла ошо доға менән тамамлана:

Йәһүд общинаһына эллиндар динен тағырға маташыу МаккавейҙарМәккәбиҙар һуғышына сәбәпсе була.

{{начало цитаты}}{{ВЗ2|Тогда Я вложу в уста всех народов ясные речи, и станут люди призывать имя Господа и будут служить Ему все вместе|Соф|3:9}}"<…> һәм Йешуа Ганоцри һәм дә унан һуң килгән исмәғилдәр пәйғәмбәре менән булған хәлдәр Мәсих батша өсөн юл һалыу, бөтә донъяны Бөйөктәрҙән-Бөйөккә хеҙмәт итеүгә әҙерләү булып торҙо, был хаҡта ошолай тип әйтелгән: {{ВЗ2|Тогда Я вложу в уста всех народов ясные речи, и станут люди призывать имя Господа и будут служить Ему все вместе|Соф|3:9}} Ни рәүешле [теге икәү быға йоғонто яһаны]? Улар арҡаһында бөтә донъяға Мәсих, Тора һәм ҡағиҙәләр тураһында хәбәр таралды. Был хәбәрҙәр алыҫ утрауҙарға ла барып етте, һәм сөннәтләнмәгән йөрәкле күп халыҡтар Мәсих тураһында, Торалағы ҡағиҙәләр хаҡында фекерләшә башланы. Был кешеләрҙең ҡайһылары ҡағиҙәләрҙе дөрөҫ, ләкин беҙҙең осорҙа көсөн юғалтҡан, сөнки билдәле бер мөҙҙәткә генә бирелгән булған тип һанай. Икенселәр, ҡағиҙәләрҙе тура мәғәнәһендә түгел, ситләтеп аңларға кәрәк, ти, һәм бына Мәсих килде лә уларҙың йәшерен мәғәнәһен аңлатты. {{конец цитаты|источник=[http://www.machanaim.org/philosof/mishne/tzar.htm Рамбам. [[Мишне Тора]], Законы о царях, гл. 11:4]}}Ләкин ысын Мәсих килгәс, уңышҡа һәм бөйөклөккә өлгәшкәс, бөтәһе лә ата-бабалары яңылыш өйрәткәнен һәм пәйғәмбәрҙәре хата юлға төшөргәнен аңлар.''"{{конец цитаты|источник=[http://www.machanaim.org/philosof/mishne/tzar.htm Рамбам. [[Мишне Тора]], Законы о царях, гл. 11:4]}}

{{lang-he|יֵשׁוּעַ}}}Христианлыҡ тарихи йәһәттән иудаизм эсенән яралған: [[Ғайса]] ({{lang-he|יֵשׁוּעַ}}) үҙе һәм уның эйәрсендәре (апостолдар) йәһүд булып тыуған һәм тәрбиәләнгән; ивриҙар уныхристианлыҡты күп һанлы йәһүд секталарының береһе тип иҫәпләй. {{Библия2|Деян|24|24-й главе Книги Деяний}}Мәҫәлән, апостол Павел өҫтөнән судта Павел үҙен фарисей тип атай, шуның менән бергә был баш ҡаһин менән йәһүд аҡһаҡалдары тарафынан әйтелә. {{НЗ2|представителем Назорейской ереси<ref>Слово '''ересь''' (haireseos) в те времена имело несколько значений и отличалось от нынешнего его понимания См. Питанов В. Ю. [http://www.rspp.su/articles/pitanov/eres.html Почему христиане борются с ересями]</ref>|Деян|24:5}}

[[Ислам]] менән иудаизмдың үҙ-ара мөнәсәбәттәре башланыу VII быуатта Ғәрәп ярымутрауында ислам барлыҡҡа килеү һәм таралыу менән бәйләнгәнбашлана. Ислам менән иудаизм Ибраһим диндәренә ҡарай һәм Ибраһимдан башланған боронғо дөйөм нигеҙгә эйә. Шунлыҡтан был ике дин араһында уртаҡлыҡтар күп. [[Мөхәммәт]] раҫлауынса, ул иғлан иткән дин — саф Ибраһим дине, һуңынан уны йәһүдиҙәр һәм христиандар боҙған.<ref>Энциклопедия ''«Britannica»'' , 1987, Том 22, стр. 475.</ref>

Йәһүдтәр, христианлыҡтан айырмалы, исламды эҙмәүэҙлеклеэҙмә-эҙлекле монотеистик дин тип таный<ref>{{ЭЕЭ|12576|Маймонид}}</ref>. Ҡағиҙә булараҡ, мосолман илдәрендә йәшәгән йәһүдтәргә үҙ динен тоторға һәм үҙҙәренең эске эштәренә идара итергә рөхсәт бирелгән.<ref>Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. стр.10,20</ref> Улар торор урын һәм һөнәр һайлауҙа ирекле булған<ref>Lewis, стр. 8,62</ref> Ислам Андалусияһында (Испания) 712—1066 йылдар йәһүд мәҙәниәтенең алтын быуаты тип аталған. Лев Поляков яҙыуынса, мосолман илдәрендә иври общиналары ҙур ташламалар менән файҙаланған һәм сәскә атҡан. Уларҙың эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлегенә аяҡ салған закондар һәм социаль кәртәләр булмаған. Күп йәһүдтәр мосолмандар яулап алған төбәктәргә күсенер һәм үҙҙәренең общиналарын ҡорор булған<ref>Поляков, Лев. The History of Anti-semitism. стр.68-71</ref>. [[Ғосман империяһы]] [[Испания]]нан католик сиркәүе тарафынан ҡыуылған йәһүдтәрҙе һыйындырған.