Википедия

Абаға: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
тәржемә
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
33 юл:
}}
 
'''Абаға''' ({{lang-la|Pterídium aquilínum}}), гиполепис һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған абаға һымаҡтар заты.
 
== Ботаник яҙма ==
[[Файл:Pteridium aquilinum nf.jpg|thumb|left|{{Бот.илл.|Линдман}}]]
8 төрө билдәле, сүллек, дала һәм поляр раайондарҙан башҡа бөтә ер шарында таралған. Башҡортостанда ҡәҙимге ҡаҙаяҡ үҫә. Бейеклеге 50—120  см булған оҙон тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән. Япраҡтары (вайялары) оҙон һаплы, асыҡ йәшел төҫтә, тиресәле, ҡаты, ике, өс тапҡыр ҡауырһын һымаҡ теленмә, оҙон тамырһабаҡта яңғыҙар урынлашҡандар. 1‑се тәртип сегменттары ланцет формаһында, ҡапма‑ҡаршы, аҫҡылары һаплы, 2‑се тәртип  — киң төплө оҙонса‑ланцет формаһында, ултырма. Сорустары (спорангиялар төркөмдәре) япраҡ өлөштәренең төрөлгән ситтәре аҫтында бөтөн һыҙат булып урынлашҡан (ялған япма). Споралары һорғолт‑һары, бөртөклө‑төйөрсөклө. Споралары июль—сентябрҙә оса.
[[Файл:Adelaarsvaren stengeldoorsnede Pteridium aquilinum.jpg|thumb|left|150px|Һабағының киҫелеше]]
 
== Таралышы ==
Һирәкләнгән ылыҫлы, япраҡлы урмандарҙа һәм уларҙың ситтәрендә, ҡырҡылған урмандарҙа, ҡоро битләүҙәрҙә, ҡыуаҡлыҡтар араһында үҫә. Кальцефил. Декоратив, ағыулы үҫемлек. Тамырһабаҡтарында алкалоидтар, сапониндар бар; халыҡ медицинаһында ҡулланыла. Инсектицид үҙенсәлектәргә эйә.
 
46 юл:
[[Файл:Pteridium aquilinum 2005 spring 001.jpg|thumb|left|Ҡаҙаяҡ «ҡусҡарҙары»]]
 
[[Ҡитай|Ҡытайҙа]], [[Корея|Кореяла]]ла, [[Япония|Японияла]]ла һәм [Рәсәй|Рәсәйҙә]] асылып бөтмәгән япраҡтары һәм йомшаҡ һабаҡтары ашау өсөн ҡулланыла. Уларҙы "«ҡусҡарҙар"» тип йөрөтәләр. Уларҙы ҡышҡылыҡҡа маринадлайҙар, Европа илдәрендә лә файҙаланалар. Сахалинда һәм Камчаткала Япония һәм ҡытайға эксполрт өсөн әҙерләйҙәр.
 
[[Файл:Салат из папоротника-орляка.JPG|thumb|Маринадланған ҡаҙаяҡтан [[Салат (блюдо)|салат]]]]
53 юл:
Ҡаҙаяҡ менән кореялылар оладьи [[Чон|чон]] әҙерләйҙәр.
 
Тамырынан яһалған төнәтмә халыҡ медицинаһында уңышлы файҙаланыла. Балаларҙа рахит булғанда , ҡаҙаяҡ төнәтмәһе менән дауалайҙар. Шулай уҡ бабасыр булғанда файҙаланыла.
Тамыры 46 % тирәһе [[крахмал]]дан тора. Шулай уҡ елем эшләгәндә, һыра ҡайнатҡанда ҡулланыла. Сусҡалар һәм ҡабандар тарафынан яратып ашала. Башҡа мал өсөн ағыулы.
 
[[Яңы Зеландия|Яңы Зеландияның]] [[Маори (халыҡ)|Маориҙары]], [[Канар утрауҙары|Канар утрауҙарының]] ерле халҡы, Төньяҡ Америка индеецтары киптереп ваҡланған тамырынан икмәк әҙерләгән, шулай уҡ сей килеш тә ашағандар. Аслыҡ йылдарында Европа дәүләттәре халҡы ла икмәк бешереп ашаған һәм аслыҡтан ҡотолған.
Япраҡтарын крәҫтәидәр сереүгә ҡаршы ҡулланғандар: [[аҙыҡ]]тарын, [[еләк-емеш]] һәм [[йәшелсә]]ләр төргәндәр; мал аҫтына түшәгәндәр (уның тиреҫе бик яҡшы тип иҫәпләнгән).
Урта быуаттарҙа [[Англия|Англияла]]ла ҡаҙаяҡ япраҡтары менән өй ҡыйығын япҡандар. Шулай уҡ яғыулыҡ һәм ашлама итеп тә файҙаланғандар.
 
Япраҡ көлөндә поташ калий корбанаты бар. Шуға күрә унан быяла әҙерләгәндәр һәм йәшел һабын етештәргәндәр. Уның кер ағартыу сере һабын барлыҡҡа килгәнсе үк билдәле булған. Йәй көнө ҡаҙаяҡ көлөнән йомарлаҡтар әҙерләп киптергәндәр һәм йыл буйы һабын урынына файҙаланғандар һәм ефәк етештереүгә тотонғандар. Был хәл Британия утрауҙарында XIX быуатҡа ҡәҙәре ҡулланылған.
 
== СығанаҡтарИҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
 
== Сығанаҡтар ==
http://www.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/7488-a-aya
 
== Әҙәбиәт ==
{{wikisource|Ботаник һүҙлек (Анненков)/Pteris aquilina/ДО|Pteris aquilina}}
Юл 71 ⟶ 74:
* {{ИОРСР|часть=19. ''Pteridium aquilinum'' (L.) Kuhn ex Decken — Орляк обыкновенный|том=1|стр=93}}
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
 
[[Категория:Күп һабаҡлылар]]
[[Категория:АшарғаАҙыҡ яраҡлы үҫемлектәрүҫемлектәре]]
[[Категория:Космополит үҫемлектәр]]
[[Категория: Евразия флораһы]]
[[Категория:Алыҫ Көнсығыш флораһы]]
[[Категория: Сахалин флораһы]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Абаға» битенән алынған