Шәкәр кукурузы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
категориялар
18 юл:
{{Биофото|Zea_mays_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-283.jpg|right|ш=220|{{Бот.илл.|1}}|color=lightgreen}}
 
'''Шәкәр кукурузы''' (Zea mays йәки ''шәкәр кукурузы'')  — [[бөртөклөләр]] (''Poaceae'') ғаиләһенең ''Zea'' L. [[кукуруз (ырыу)|кукуруз ырыуының]] берҙән бер культуралы [[бөртөклө иген]] вәкиле.
 
== Ботаник яҙма ==
[[Кукуруз]]  — һабағы 5—6 метрға етеп үҫә торған бер йыллыҡ бер өйлө үҫемлек. Һабағы, башҡа [[ҡыяҡлылар]]ҙан айырмалы булараҡ, ҡыуыш түгел. Сәсәкләре  — айырым енесле. Емешлекле башаҡсыҡтар сәкәндәргә йыйналған. Сәкән япраҡ ҡуйынтығында йыуанайған ҡыҫҡа ян бәбәктә урынлаша. Башаҡсыктар бер сәскәле, [[сәскә]] элпәләре юҡ, емешлек йомро емшәндән һәм осонда икегә айырылған оҙон ефәк һымаҡ бағанасыҡтан тора. Һеркәсле башаҡсыҡтар ике сәскәле, һәр сәскә өс һеркәсле. Башаҡсыҡтар һабаҡ осонда урынлашҡан эре йәйенке һеперткеләргә йыйылған. Уларҙы ел һеркәләндерә.
 
== Игелеү тарихы ==
Шәкәр кукурузы [[Үҙәк Америка|Үҙәк]] һәм [[Көньяҡ Америка]]нан сыҡҡан; тыуған ерендә ул  — 3—5 мең йылдарҙан бирле игелә торған үҫемлек<ref>[http://www.tatknigafund.ru/books/1760/read#page404 Мәүлүдова Л. Г., Ботаника: Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр системаһы: Юғары уҡыу йорттары өсен дәреслек бит404] {{ref-tt}}</ref>. Башҡа фекер буйынса, бынан 8000 йыл элек [[Мексика]]лағы Бальсас үҙәнлеге индеецтары иҫ китмәле бер үҫемлекте йорт тирәләрендә үҫтерә башлайҙар. Шулай итеп, маис (кукуруз) был кешеләрҙе аусылыҡ менән көн күреүсе күсмә тормоштан ултыраҡ тормошҡа әйләндерә<ref>[http://tatyash.ru/get.php?12011|21.htm#0 «Ҡырҙар батшаһы»] {{ref-tt}}</ref>.
Х. [[Колумб]] һ.б. диңгеҙселәр ярҙамы менән кукуруз Европала пәйҙа була: башта [[Испания]]ға, шунан һуң [[Англия]]ға, [[Португалия]]ға, [[Франция]]ға, [[Италия]]ға килеп инә. Европанан иһә [[Һиндостан]]ға, [[Ҡытай]], [[Индонезия]]ға «сығып китә». Йөҙ йыл да уҙмай, флораның әлеге иҫ китмәле вәкиле бөтөн донъяға тарала.
Ер йөҙендәге иң боронғо культураларҙың берһе булған шәкәр кукурузы ауыл хужалығына нигеҙ һала. Кукуруз игә башлау менән, уның «тирәһендә» башҡа төрлө [[һөнәрселек]]тәр ҙә тыуа һәм үҫә, һөҙөмтәлә, [[цивилизация]] барлыҡҡа килә. Һис икеләнеүһеҙ әйтергә мөмкин: Америка ҡитғаһының барлыҡ боронғо цивилизацияларының да сәскә атыуы кукурузға бәйле. Индеецтар уларҙан 200 төрҙән артыҡ тәғәм әҙерләй белгәндәр. Ҡыҙҙырғандар ҙа, бешергәндәр ҙә, япрағынан һут һәм шараб яһағандар, сәскә һеркәһен сумса эслеге итеп файҙаланғандар. Япрағы шулай уҡ түбә ябыуға, кәүҫәһе стена яһауға, ә ҡалдыҡтары усаҡ яғыуға киткән.
 
=== Рәсәй империяһы һәм СССР-ҙа игелеү тарихы ===
Безҙең ил халҡы өсөн кукуруз Хрущев исеме менән бәйле. Ләкин ул Рәсәйҙә XVII быуатта уҡ үҫтерелгән. Уны [[Ҡырым]]да, [[Кавказ]]да һәм [[Украина]]ның көньяғында үҫтергәндәр. Империяның көньяк ҡалаларында кукуруз урамдарҙа ла һатылған: асыҡ һауала ҙур ҡаҙандарҙа йәш сәкәндәрҙе бешереп һата торған булгандар. Хакимиәткә коммунистар килгәс, был культураға иғтибар кәмегән. Бары 1959 йылда, совет башлығы [[Никита Хрущев]] АҠШ-ҡа барып ҡайтҡандан һуң ғына уға иғтибар уяна.
 
== Аҙыҡ-түлек булараҡ һәм иҡтисади әһәмиәте ==
Кукуруздың әһәмиәте бик ҙур, ул ҡиммәтле бөртөклө аҙык һәм тереклек аҙығы культураһы. Һабағы һәм япраҡтарынан [[ҡағыҙ]], [[линолеум]], [[вискоза]], яһалма бөкө яһайҙар. Ярмаларынан май һығалар, [[крахмал]] алалар, емешлек бағанасыҡтары [[медицина]]ла ҡулланыла.<ref>[http://www.tatknigafund.ru/books/1760/read#page404 Мәүлүдова Л. Г., Ботаника: Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр системаһы: Юғары уҡыу йорттары өсөн дәреслек бит404] {{ref-tt}}</ref> Был культура башлыса аҙыҡ-түлек етештереүҙә ҡалланыла, бынан тыш мал өсөн фураж була ала. Шулай уҡ кукуруздан юғары сифатлы [[спирт]] һәм яғыулыҡ-майлау материалдары ла яһайҙар.
 
Ер шарында бөгөн кукуруз бойҙайҙан ҡала иң күп игелә торған культура. АҠШ-та йыл һайын 300 миллион тонна кукуруз орлоғо йыйып алына, [[Ҡытай]]ҙа — 145, ә Рәсәйҙә барлығы 3 миллион тонна ғына. Әлбиттә, Америкала моның 85 проценты мал-тыуарға ашатыла, һәм шуға да ундағы малдарҙың итенең йомшаҡлығы, һутлығы менән айырылып тора. Дөйөм алғанда, кукуруз ете төргә бүленә: шуның бишеһе техник культураға инә — ул малдарға ашатыу, ярма, крахмал, май яһау өсөн тотонола, ә ике төрө ашау өсөн китә. Һәр американлы йылына 1,5 килограмм кукуруз орлоғо ашай. Шәкәрле сортын сей килеш һәм консервлап ашайҙар, ә ярыла торган сортынан [[попкорн]] яһайҙар.<ref>[http://tatyash.ru/get.php?12011|21.htm#0 «Ялан батшаһы»] {{ref-tt}}</ref>
 
{|
71 юл:
|
{| class="wikitable sortable" align=center <!--style="clear:right"-->
! colspan=5|Кукуруз етештереүсе төп 15 ил (мең тонна)<br /> <small>Сығанак: [[БМО аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы ойошмаһы]]</small>
|-
! Ил || [[1985]] || [[1995]] || [[2005]] || [[2009]]
113 юл:
 
== Сәләмәтлек өсөн файҙаһы ==
Кукурузды ысын мәғәнәһендә сәләмәтлекте ҡайғыртыусы тип атарға мөмкин. Ул  — [[йөрәк]] һәм [[ҡан әйләнеше]] системаһына бик тә кәрәкле К витаминының иң яҡшы сығанактарының береһе. Был үҫемлектең тағын бер ыңғай яғы  — унда Е витаминының күп булыуы. Был витамин  — организмдың ҡартайуын тотҡарлаусы. Кукурузда нервы системаһының алыштырғыһыҙ ярҙамсылары булған В төркөмө витаминдары ла, иммунитетты көсәйтеүсе С витамины ла, һөйәк һәм тештәрҙең ныҡлығын тәьмин итеүесе Д витамины ла, шулай уҡ тимер, йөрәкте һаҡлаусы һәм матдәләр алмашыныуын нормалләштереүсе калий һәм магний ҙа бар. Таҙартылмаған кукуруз майы аппетитты түбәнәйтә һәм ябыҡтырыусы күп диеталарҙа файҙаланыла. Кукуруз ҡыҙҙырылған, майлы ризыҡ һәм спиртлы эсемлектәрҙең организмға китергән зыянын кәметергә ярҙам итә. «Баҫыуҙар батшаһы» бауыр һәм үт ҡыуығы эшмәкәрлегенә ыңғай йоғонто яһай, шуға күрә уны холецистит һәм гепатиттарҙы булдырмаҫҡа ярҙам итеүсе туҡланыу рационына индерәләр. Ваҡланған орлоғо яраларҙы төҙәтергә ярҙам итә, уны дерматиттарҙы (тән боҙолоуы) дауалауҙа ла ҡулланалар. Ә кукуруз сәсе исә (рыльца) һейҙек, үт ҡыуҙырғыс һәм ҡан туҡтатҡыс, һейҙек һәм үт ҡыуығындағы таштарҙы иретеүсе һәм ағыулануға ҡаршы сара һанала.<ref>[http://tatyash.ru/get.php?12011|21.htm#0 «Кырлар патшасы»] {{ref-tt}}</ref>
[[Файл:Western corn rootworm.jpg|200px|thumb|right|Diabrotica]]
 
119 юл:
 
 
Диабротика — кукуруз культураһына бик ҙур зыян китереүсе ҡоротҡос. Ҡуңыҙҙың личинкалары тәүҙә кукуруздың тамырҙарын зарарлый, үҫеп етеп ҡуңыҙға әйләнгәс, үҫемлектең япраҡ һәм кәсәнен кимерергә керешә. Һөҙөмтәлә кукуруз сәкәндәре орлоҡ бирер дәрәжәгә үҫеп етә алмай. Россельхознадзор идараһы белгестәре әйтеүенсә, диабротикаға ҡаршы бик көслө пестицидтар ярҙамында ғына көрәшеп була.<ref>[http://tatyash.ru/get.php?11818|14.htm#0 Диабротика — кукуруз культураһына бик ҙур зыян килтерүсе ҡоротҡос.] {{ref-tt}}</ref>
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
131 юл:
 
== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Кукуруза, маис|[[Бекетов, Андрей Николаевич (ботаник)|Бекетов А. Н.]], }}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Маис|[[Клюсс, Георгий Александрович|Клюсс Г. А.]], }}
* {{книга
|автор = [[Бернардино де Саагун]], [[Куприенко, Сергей Анатольевич|Куприенко С.А.]]
|заглавие = Общая история о делах Новой Испании. Книги X-XI: Познания астеков в медицине и ботанике
|ссылка = http://kuprienko.info/bernardino-de-saagun-s-a-kuprienko-obshhaya-istoriya-o-delah-novoj-ispanii-knigi-x-xi-poznaniya-astekov-v-meditsine-i-botanike/
153 юл:
* {{книга|автор=Букасов С. М. |заглавие= Возделываемые растения Мексики, Гватемалы и Колумбии |ссылка=|место=Л.|ответственный= |издательство=Ин-т растениеводства ВАСХНИЛ|год=1930|страницы=109—150|страниц=470}}
 
[[Категория:Кукуруз|Кукуруз]]
[[Категория:Бөртөклөләр]]
 
[[Категория:Икмәк бөртөклө культуралары]]
{{Link FA|ast}}
[[Категория:Кукуруз|КукурузҠыяҡлылар]]
{{Link FA|sk}}
[[Категория:Тропик ауыл хужалығы]]
{{Link GA|eo}}
[[Категория:БөртөклөләрАҙыҡ үҫемлектәре]]
[[Категория:Дарыу үҫемлектәре]]