Шәкәр кукурузы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ардах18 (фекер алышыу | өлөш) категориялар |
|||
18 юл:
{{Биофото|Zea_mays_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-283.jpg|right|ш=220|{{Бот.илл.|1}}|color=lightgreen}}
'''Шәкәр кукурузы''' (Zea mays йәки ''шәкәр кукурузы'')
== Ботаник яҙма ==
[[Кукуруз]]
== Игелеү тарихы ==
Шәкәр кукурузы [[Үҙәк Америка|Үҙәк]] һәм [[Көньяҡ Америка]]нан сыҡҡан; тыуған ерендә ул
Х. [[Колумб]] һ.б. диңгеҙселәр ярҙамы менән кукуруз Европала пәйҙа була: башта [[Испания]]ға, шунан һуң [[Англия]]ға, [[Португалия]]ға, [[Франция]]ға, [[Италия]]ға килеп инә. Европанан иһә [[Һиндостан]]ға, [[Ҡытай]], [[Индонезия]]ға «сығып китә». Йөҙ йыл да уҙмай, флораның әлеге иҫ китмәле вәкиле бөтөн донъяға тарала.
Ер йөҙендәге иң боронғо культураларҙың берһе булған шәкәр кукурузы ауыл хужалығына нигеҙ һала. Кукуруз игә башлау менән, уның «тирәһендә» башҡа төрлө [[һөнәрселек]]тәр ҙә тыуа һәм үҫә, һөҙөмтәлә, [[цивилизация]] барлыҡҡа килә. Һис икеләнеүһеҙ әйтергә мөмкин: Америка ҡитғаһының барлыҡ боронғо цивилизацияларының да сәскә атыуы кукурузға бәйле. Индеецтар уларҙан 200 төрҙән артыҡ тәғәм әҙерләй белгәндәр. Ҡыҙҙырғандар ҙа, бешергәндәр ҙә, япрағынан һут һәм шараб яһағандар, сәскә һеркәһен сумса эслеге итеп файҙаланғандар. Япрағы шулай уҡ түбә ябыуға, кәүҫәһе стена яһауға, ә ҡалдыҡтары усаҡ яғыуға киткән.
=== Рәсәй империяһы һәм СССР-ҙа игелеү тарихы ===
Безҙең ил халҡы өсөн кукуруз Хрущев исеме менән бәйле. Ләкин ул Рәсәйҙә XVII быуатта уҡ үҫтерелгән. Уны [[Ҡырым]]да, [[Кавказ]]да һәм [[Украина]]ның көньяғында үҫтергәндәр. Империяның көньяк ҡалаларында кукуруз урамдарҙа ла һатылған: асыҡ һауала ҙур ҡаҙандарҙа йәш сәкәндәрҙе бешереп һата торған булгандар. Хакимиәткә коммунистар килгәс, был культураға иғтибар кәмегән. Бары 1959 йылда, совет башлығы [[Никита Хрущев]] АҠШ-ҡа барып ҡайтҡандан һуң ғына уға иғтибар уяна.
== Аҙыҡ-түлек булараҡ һәм иҡтисади әһәмиәте ==
Кукуруздың әһәмиәте бик ҙур, ул ҡиммәтле бөртөклө аҙык һәм тереклек аҙығы культураһы. Һабағы һәм япраҡтарынан [[ҡағыҙ]], [[линолеум]], [[вискоза]], яһалма бөкө яһайҙар. Ярмаларынан май һығалар, [[крахмал]] алалар, емешлек бағанасыҡтары [[медицина]]ла ҡулланыла.<ref>[http://www.tatknigafund.ru/books/1760/read#page404 Мәүлүдова Л. Г., Ботаника: Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр системаһы: Юғары уҡыу йорттары өсөн дәреслек бит404] {{ref-tt}}</ref> Был культура башлыса аҙыҡ-түлек етештереүҙә ҡалланыла, бынан тыш мал өсөн фураж була ала. Шулай уҡ кукуруздан юғары сифатлы [[спирт]] һәм яғыулыҡ-майлау материалдары ла яһайҙар.
Ер шарында бөгөн кукуруз бойҙайҙан ҡала иң күп игелә торған культура. АҠШ-та йыл һайын 300 миллион тонна кукуруз орлоғо йыйып алына, [[Ҡытай]]ҙа
{|
71 юл:
|
{| class="wikitable sortable" align=center <!--style="clear:right"-->
! colspan=5|Кукуруз етештереүсе төп 15 ил
|-
! Ил || [[1985]] || [[1995]] || [[2005]] || [[2009]]
113 юл:
== Сәләмәтлек өсөн файҙаһы ==
Кукурузды ысын мәғәнәһендә сәләмәтлекте ҡайғыртыусы тип атарға мөмкин. Ул
[[Файл:Western corn rootworm.jpg|200px|thumb|right|Diabrotica]]
119 юл:
Диабротика
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
131 юл:
== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Кукуруза, маис
* {{ВТ-ЭСБЕ|Маис
* {{книга
|автор =
|заглавие = Общая история о делах Новой Испании. Книги X-XI: Познания астеков в медицине и ботанике
|ссылка = http://kuprienko.info/bernardino-de-saagun-s-a-kuprienko-obshhaya-istoriya-o-delah-novoj-ispanii-knigi-x-xi-poznaniya-astekov-v-meditsine-i-botanike/
153 юл:
* {{книга|автор=Букасов С. М. |заглавие= Возделываемые растения Мексики, Гватемалы и Колумбии |ссылка=|место=Л.|ответственный= |издательство=Ин-т растениеводства ВАСХНИЛ|год=1930|страницы=109—150|страниц=470}}
[[Категория:Кукуруз|Кукуруз]]▼
[[Категория:Бөртөклөләр]]▼
[[Категория:Икмәк бөртөклө культуралары]]
[[Категория:Тропик ауыл хужалығы]]
[[Категория:Дарыу үҫемлектәре]]
|