Йәһүдилек: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ykt www ҡулланыусыһының (фекер алышыу) 485187 үҙгәртеүенән баш тартыу
ә Ykt www (фекер алышыу) эшләгән үҙгәртеүҙәр Alfiya55 өлгөһөнә кире ҡай…
1 юл:
[[ФайлFile:Judaica.jpg|thumb|230px|Иудаизм билгеләре: шофар, яд (Тораны уҡығанда ҡулланыла торған таяҡса), Танах, доғалыҡ, шәмдәлдәр, этрог һауыты, ҡул йыуа торған көрөшкә.]]
{{Иудаизм}}
Иудаи́зм, '''йәһүдилек''' ({{lang-grc|Ἰουδαϊσμός}}), '''«йәһүди дине»''' ''(Йәһүд батшалығына исем биргән Йәһүдә  ырыуы атамаһынан, һуңынан, Икенсе ҡорам осоронан (б.э.т. 516  — б.э. 70 бб.), иври халҡының атамаһына әйләнә  — {{lang-he|יהודה}})'' —  — иври халҡының дини, милли һәм этик ҡараштары, кешелектең иң боронғо монотеистик диндәренең береһе.
 
Күп телдәрҙә «йәһүд» һәм «иври» төшөнсәләре бер термин менән йөрөтөлә һәм һөйләш барышында уларға айырма яһалмай, был иврилыҡты иудаизмса аңлауға тап килә. Хәҙерге рус телендә лә, башҡортса ла «иври» һәм «йәһүд» төшөнсәләре араһында айырма &nbsp;бар, береһе иври милләтен, икенсеһе иудаизм диненә ҡарағанлыҡты белдерә, грек теле һәм мәҙәниәтендә лә шундай бүленеш бар. Инглиз телендә ''judaic'' тигән һүҙ бар, ул ивриҙан күпкә киңерәк төшөнсәгә эйә булған грек һүҙенән  — ''Ioudaios'' тан килеп сыҡҡан<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/judaic ] Webster, judaic</ref>.
Иудаи́зм, '''йәһүдилек''' ({{lang-grc|Ἰουδαϊσμός}}), '''«йәһүди дине»''' ''(Йәһүд батшалығына исем биргән Йәһүдә ырыуы атамаһынан, һуңынан, Икенсе ҡорам осоронан (б.э.т. 516 — б.э. 70 бб.), иври халҡының атамаһына әйләнә — {{lang-he|יהודה}})'' — иври халҡының дини, милли һәм этик ҡараштары, кешелектең иң боронғо монотеистик диндәренең береһе.
 
Йәһүдтәр  иври булып тыуғандарҙы ла, иудаизмды ҡабул иткәндәрҙе лә эсенә алған этнодини төркөм<ref name="Ethnoreligious">См., напр., Deborah Dash Moore, ''American Jewish Identity Politics'' , University of Michigan Press, 2008, p. 303; Ewa Morawska, ''Insecure Prosperity: Small-Town Jews in Industrial America, 1890—1940'' , Princeton University Press, 1999. p. 217; Peter Y. Medding, ''Values, interests and identity: Jews and politics in a changing world'' , Volume 11 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1995, p. 64; Ezra Mendelsohn, ''People of the city: Jews and the urban challenge'' , Volume 15 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1999, p. 55; Louis Sandy Maisel, Ira N. Forman, Donald Altschiller, Charles Walker Bassett, ''Jews in American politics: essays'' , Rowman &amp; Littlefield, 2004, p. 158; Seymour Martin Lipset, ''American Exceptionalism: A Double-Edged Sword'' , W. W. Norton &amp; Company, 1997, p. 169.</ref>. 2010 йылда бөтә донъяла йәһүдтәр һаны 13,4 миллион, йәғни Ерҙә йәшәүселәрҙең 0,2&nbsp;%-ы, тип иҫәпләнә. Бөтә йәһүдтәрҙең 42%-ы Израилдә, 42%-ы АҠШ менән [[Канада|Канада]]ла, ҡалғандарының күпселеге [[Европа|Европа]]ла йәшәй<ref name="populationdatabank">[http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2010.pdf World Jewish Population, 2010.] Sergio Della Pergola, Hebrew University of Jerusalem</ref>.
Күп телдәрҙә «йәһүд» һәм «иври» төшөнсәләре бер термин менән йөрөтөлә һәм һөйләш барышында уларға айырма яһалмай, был иврилыҡты иудаизмса аңлауға тап килә. Хәҙерге рус телендә лә, башҡортса ла «иври» һәм «йәһүд» төшөнсәләре араһында айырма бар, береһе иври милләтен, икенсеһе иудаизм диненә ҡарағанлыҡты белдерә, грек теле һәм мәҙәниәтендә лә шундай бүленеш бар. Инглиз телендә ''judaic'' тигән һүҙ бар, ул ивриҙан күпкә киңерәк төшөнсәгә эйә булған грек һүҙенән — ''Ioudaios'' тан килеп сыҡҡан<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/judaic ] Webster, judaic</ref>.
 
''Йәһүд'' &nbsp;тигән һүҙҙең баш мәғәнәһе  Йәһүдиә батша<ref>{{книга |автор=[[Ринекер, Фритц|Ринекер Ф.]], [[Майер, Герхард|Майер Г.]]|часть=Иудеи, иудаизм|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=[[Библейская энциклопедия Брокгауза]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>лығы кешеһе<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Иудей}}</ref>, һуңғарыраҡ  — Рим провинцияһы булған Йәһүдиәлә йәшәүсе, йәки Йәһүдә ырыуына ҡараған исраил<ref>{{книга |автор=[[Ринекер, Фритц|Ринекер Ф.]], [[Майер, Герхард|Майер Г.]]|часть=Иудеи, иудаизм|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=[[Библейская энциклопедия Брокгауза]] |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>. <span class="notranslate hidefromparserselfclosedtags">FORMAT_PLACEHOLDER_0</span>Төньяҡ Исраил ба<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 &nbsp;г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 &nbsp;г.)</ref>Төньяҡ Исраил батшалығы ҡолатылып, уның бөтә халҡы әсирлеккә алып кителгәндән һуң [[Йәһүдиә батшалығы]] бөтә халыҡтың вәкиле булып тороп ҡала, шул саҡтан «йәһүд» атамаһы «иври» атамаһына тулыһынса тиерлек тиңләшә<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 &nbsp;г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 &nbsp;г.)</ref>.
Йәһүдтәр — иври булып тыуғандарҙы ла, иудаизмды ҡабул иткәндәрҙе лә эсенә алған этнодини төркөм<ref name="Ethnoreligious">См., напр., Deborah Dash Moore, ''American Jewish Identity Politics'' , University of Michigan Press, 2008, p. 303; Ewa Morawska, ''Insecure Prosperity: Small-Town Jews in Industrial America, 1890—1940'' , Princeton University Press, 1999. p. 217; Peter Y. Medding, ''Values, interests and identity: Jews and politics in a changing world'' , Volume 11 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1995, p. 64; Ezra Mendelsohn, ''People of the city: Jews and the urban challenge'' , Volume 15 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1999, p. 55; Louis Sandy Maisel, Ira N. Forman, Donald Altschiller, Charles Walker Bassett, ''Jews in American politics: essays'' , Rowman &amp; Littlefield, 2004, p. 158; Seymour Martin Lipset, ''American Exceptionalism: A Double-Edged Sword'' , W. W. Norton &amp; Company, 1997, p. 169.</ref>. 2010 йылда бөтә донъяла йәһүдтәр һаны 13,4 миллион, йәғни Ерҙә йәшәүселәрҙең 0,2%-ы, тип иҫәпләнә. Бөтә йәһүдтәрҙең 42%-ы Израилдә, 42%-ы АҠШ менән [[Канада]]ла, ҡалғандарының күпселеге [[Европа]]ла йәшәй<ref name="populationdatabank">[http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2010.pdf World Jewish Population, 2010.] Sergio Della Pergola, Hebrew University of Jerusalem</ref>.
 
Иудаизм 3000 йылдан ашыу мөҙҙәтле мираҫҡа дәғүә итә. Иудаизм  — иң боронғо монотеистик диндәрҙең береһе<ref name="Religion & Ethics - Judaism">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Religion & Ethics - Judaism |publisher=[[BBC]] |date= |accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5MjXDQ|archivedate=2012-06-24}}{{ref-en}}</ref>, бөгөнгә тиклем йәшәп килгәндәрҙең дә иң боронғоһо<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] PBS {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.google.ru/search?q=%C2%ABJudaism+is+the+oldest+surviving+monotheistic+religion%C2%BB&amp;hl=ru&amp;newwindow=1&amp;noj=1&amp;prmd=imvnsfd&amp;source=lnms&amp;tbm=bks&amp;sa=X&amp;ei=h5EZUO64F4fX0QWpo4D4CA&amp;ved=0CE4Q_AUoAQ&amp;prmdo=1 поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»]</ref>.
''Йәһүд'' тигән һүҙҙең баш мәғәнәһе — Йәһүдиә батша<ref>{{книга |автор=Ринекер Ф., Майер Г.|часть=Иудеи, иудаизм|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=Библейская энциклопедия Брокгауза |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>лығы кешеһе<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Иудей}}</ref>, һуңғарыраҡ — Рим провинцияһы булған Йәһүдиәлә йәшәүсе, йәки Йәһүдә ырыуына ҡараған исраил<ref>{{книга |автор=Ринекер Ф., Майер Г.|часть=Иудеи, иудаизм|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=Библейская энциклопедия Брокгауза |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>. <span class="notranslate hidefromparserselfclosedtags">FORMAT_PLACEHOLDER_0</span>Төньяҡ Исраил ба<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)</ref>Төньяҡ Исраил батшалығы ҡолатылып, уның бөтә халҡы әсирлеккә алып кителгәндән һуң [[Йәһүдиә батшалығы]] бөтә халыҡтың вәкиле булып тороп ҡала, шул саҡтан «йәһүд» атамаһы «иври» атамаһына тулыһынса тиерлек тиңләшә<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)</ref>.
 
Иудаизм 3000 йылдан ашыу мөҙҙәтле мираҫҡа дәғүә итә. Иудаизм — иң боронғо монотеистик диндәрҙең береһе<ref name="Religion & Ethics - Judaism">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Religion & Ethics - Judaism |publisher=[[BBC]] |date= |accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5MjXDQ|archivedate=2012-06-24}}{{ref-en}}</ref>, бөгөнгә тиклем йәшәп килгәндәрҙең дә иң боронғоһо<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] PBS {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.google.ru/search?q=%C2%ABJudaism+is+the+oldest+surviving+monotheistic+religion%C2%BB&amp;hl=ru&amp;newwindow=1&amp;noj=1&amp;prmd=imvnsfd&amp;source=lnms&amp;tbm=bks&amp;sa=X&amp;ei=h5EZUO64F4fX0QWpo4D4CA&amp;ved=0CE4Q_AUoAQ&amp;prmdo=1 поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»]</ref>.
 
Иудаизм тарихы түбәндәге ҙур үҫеш осорҙарына бүленә:
* «Библия» иудаизмы (б.э.т. XX &nbsp;б. &nbsp;— б.э.т. VI &nbsp;б.),
* Икенсе ҡорам иудаизмы (б.э.т. VI &nbsp;б. &nbsp; б.э. II &nbsp;б.), шул иҫәптән эллин осоро иудаизмы (б.э.т. 323 йылдан һуң),
* Талмуд иудаизмы (б.э. II &nbsp;б. &nbsp;— б.э. XVIII б.),
* хәҙерге заман иудаизмы (1750 йылдан хәҙерге көнгә тиклем)<ref name="Britannica">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/307197/Judaism Judaism] // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012. <br />The history of Judaism here is viewed as falling into the following major periods of development: biblical Judaism (c. 20th-4th20th–4th century BCE), Hellenistic Judaism (4th century BCE-2ndBCE–2nd century CE), rabbinic Judaism (2nd-18th2nd–18th century CE), and modern Judaism (c. 1750 to the present).</ref>
 
Хәҙерге иудаизмға 19-20 быуаттарҙа барлыҡҡа килгән төрлө «ағымдар» йәки «йүнәлештәр» инә. Иң эреләре  — ортодоксаль иудаизм (үҙ сиратында хәсидтәрҙе, «литвактарҙы», заман ортодоксияһын, дини сионистарҙы һ.б. эсенә ала), реформистик һәм консерватив ағымдар (нигеҙҙә, АҠШ-та һәм Канадала). Ҡайһы бер илдәрҙә яҡынса реформистикка тап килгән ағым либераль йә прогрессив иудаизм тип атала, ә консерватив иудаизм эйәрсендәрен АҠШ менән Канадала «масорти» тип йөрөтәләр. «Традицион» иудаизмға эйәреүселәр, йәғни «масорати»ҙар, үҙҙәре ортодокс булмаһа ла, күп йолаларҙы тота һәм ортодоксаль иудаизмды хуплай (тәү сиратта Израилдә). Был элекке СССР-ҙа ла шулай булған һәм әле лә шулай: иудаизм динен тотҡан күптәр көнкүреш кимәлендә уның бөтә ҡанундарын үтәмәй, ләкин үҙҙәрен башҡа ағымдарға индермәй һәм ортодоксаль раввиндарҙы хөрмәт итә. Ләкин СССР тарҡалғас, Рәсәйҙә прогрессив ағымдарға ҡараған общиналар ҙа барлыҡҡа килде.
 
Хәҙерге заман иудаизмында хоҡуҡ, остазлыҡ һәм власть сығанағы булып торған һәм дөйөм танылған институт йәки шәхес юҡ. Хәҙерге Хәҙерге&nbsp;ортодоксаль иудаизмдың хоҡуҡ сығанағы (Галаха)  — төрлө общиналарҙа нығынған традициялар һәм раввин респонстары, улар Танахҡа («Яҙма [[Тора|Тора]]») һәм Талмудҡа («Ауыҙ-тел Тораһы») нигеҙләнә. Ивриҙарҙа Галаха тормоштоң ғәҙәттә башҡа халыҡтарҙағы хоҡуҡ системаларында енәйәт, граждан, ғаилә, йәмәғәт һәм йола хоҡуҡтары менән көйләнә торған яҡтарын көйләй. XVI быуатта Йосеф Каро төҙөгән Шулхан арух ҡағиҙәләр тупланмаһы &nbsp;ортодоксаль иудаизмдың төрлө ағымдарында ҡабул ителгән, ул&nbsp; Галаха белгестәренең күп быуаттар буйына барған хеҙмәт һөҙөмтәһе булып тора. Ашкеназ ивриҙары уны ашкеназ общинаһының йолаларын иҫәпкә алған Моше Иссерлестың (Рамо) һәм шулай уҡ һуңыраҡ осор төҙәтмәләре һәм аңлатмалары менән ҡабул иткән.
 
== Терминдың килеп сығышы ==
«Иудаизм» термины ''Ἰουδαϊσμός'' тигән грек һүҙенән (русса әйтелеше  — «иудаисмо́с») килеп сыҡҡан, ул иври-эллин әҙәбиәтендә б.э.т. I б. күренә башлай һәм иври динен эллин мәжүсилегенә ҡаршы ҡуя. Ҡайһы бер телдәрҙә тар мәғәнәлә &nbsp;иври динен белдергән «иудаизм» термины менән бер рәттән бөтә иври цивилизацияһын, шул иҫәптән, динде лә үҙ эсенә индергән дөйөм термин да бар: рустарҙа &nbsp;— '''еврейство''' , алмандарҙа  — '''Judentum''' , инглиздәрҙә  — '''Jewry''' йәки '''Jewish People''' . Ивритса «иудаизм» һәм «иврилыҡ» терминдары  — синонимдар. {{lang-he|יַהֲדוּת}}} (''Яһадут'' ) термины Бабил (урыҫ. Вавилон) әсирлегенән һуң барлыҡҡа килә. {{lang-yi|ייִדישקײט}}{{lang-yi|ייִדיש}}Идишта иудаизм ғәҙәттә {{lang-yi|ייִדישקײט}} (''идишка́йт'' ) термины менән йөрөтөлә, һүҙмә-һүҙ тәржемәлә ул «иврилыҡ» (''ивриса'' тигәндән{{lang-yi|ייִדיש}}), йәғни ивриса йәшәү рәүеше тигәнде аңлата.
 
== Символдар ==
{{main|Религиозные символы}}
 
Иудаизмда Шма доғаһы һәм шаббат менән кашрутты тотоу, кипа (баш кейеме) кейеп йөрөү символик мәғәнәгә эйә<ref>{{ЭЕЭ|13962|Суббота}}</ref>.
 
Иудаизмдың XIX быуаттан килгән тышҡы билгеләренең береһе  — алты ҡанатлы Дауыт йондоҙо<ref>{{ЭЕЭ|12556|Маген Давид}}</ref>. Иудаизмдың боронғораҡ билгеһе  — ете сатлы шәмдәл (Менора), [[Библия]]ға һәм йолаға ярашлы, ул Изге Сатырҙа һәм Йәрүсәлим ҡорамында торған. Өҫкө яғы түңәрәкләтелгән дүрт мөйөшлө &nbsp;ике йәнәш таш таҡта ла иудаизм билдәһе булып тора, был һын синагоналар биҙәлешендә &nbsp;йыш осрай. Был таш таҡталарға ҡайһы берҙә тулыһынса йә ҡыҫҡартылып 10 ҡағиҙә йә булмаһа &nbsp;иври алфавитының ошо ҡағиҙәләр һаны булып йөрөгән тәүге 10 хәрефе соҡоп яҙыла.
 
Библияла шулай уҡ 12 ырыуҙың һәр береһенең байрағы ла һүрәтләнә. Ғәҙәттә хәҙерге ивриҙар сығышы менән, нигеҙҙә, Йәһүдә ырыуынан һәм уның биләмәһендә урынлашҡан Йәһүдиә батшалығынан тип иҫәпләнгәс, арыҫлан  — ошо ырыуҙың билдәһе  — шулай уҡ иудаизм билгеһе булып һанала. Ҡайһы берҙә арыҫлан хакимлыҡ таяғы  — батшаның хакимлыҡ итеү билдәһе менән һүрәтләнә, был ырыуға үҙенең күрәҙәһендә Яҡуп пәйғәмбәр батшалыҡ юрай (Башл. 49:10). Таш таҡталарҙың ике яғында  — «ҡанундар һағында»  — торған ике арыҫлан һыны ла осрай.
 
<gallery align="center">
ФайлИзображение:Star_of_David.svg|ДауытsvgДауыт йондоҙо
Изображение:Menora.svgМенора
Файл:Menora.svg|Менора
</gallery>
 
== Төп һыҙаттары ==
{{main|13 принципов веры}}
 
Иудаизм бер аллалылыҡ иғлан итә<ref>{{ЭЕЭ|11877|Иудаизм}}</ref><ref>Ҡайһы бер тикшеренеүселәр иң боронғо бер аллалы дин тип зороастризмды һанай. Ләкин зороастризмдың бер аллалылығы мәсьәләһе һаман бәхәсле булып ҡала. Шулай уҡ Мысыр фирғәүене Эхнатон (б.э.т. 1364—1347 йылдар) иғлан иткән атонизм беренсе булып тора, тигән фекер ҙә бар. Ләкин атонизмдың беренселеге лә, зороастризмдыҡы кеүек үк, шик аҫтына алына. Бынан тыш, Муса Эхнатондан алдараҡ йәшәгәндер (хәйер, Мусаның ысынлап йәшәгән тарихи шәхес булыуы дәлилләнмәгән), һәм Эхнатон монотеизмды иудаизмдан күсергәндер, тигән фекер ҙә йәшәй. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр (мәҫәлән, Бертран Рассел, «Көнбайыш философияһы тарихы») иҫәпләүенсә, ивриҙар дине башланғыс осорҙарҙа монолатрия рәүешендә булған, ә монотеизм б.э.т. VI быуатта, ивриҙар Бабил әсирлегенән әйләнеп ҡайтҡас (йәғни Эхнатон йәшәгәндән күпкә һуңыраҡ), хасил була башлаған. </ref>, уны кешенең Алла &nbsp;тарафынан Үҙ асылына һәм ҡиәфәтенә оҡшатып яралтылыуы тураһындағы тәғлимәт менән тәрәнәйтә  — Алланың кешене һөйөүе, Алланың кешегә ярҙам итергә тырышыуы һәм Изгелектең еңәсәгенә ышаныс бының һөҙөмтәһе булып тора.
# Алла сикһеҙ Камиллыҡ, сикһеҙ Аҡыл һәм Ҡөҙрәтлелек, шулай уҡ Рәхимлек, Мөхәббәт һәм Ғәҙеллек сығанағы булып тора, ул кешене Яралтыусы ғына түгел, Атай итеп тә ҡарала.
# Тормошто Алла менән Кеше араһында  — айырым кеше кимәлендә лә, халыҡ кимәлендә лә (милләт тарихына Тәҡдир йоғонтоһо), «бер бөтөндө тәшкил иткән кешелек» кимәлендә лә  — барған Әңгәмә тип аңлау.
# Кешенең (һәр бәндәнең, һәр милләттең һәм тотош кешелектең) Алла Үҙ асылына һәм ҡиәфәтенә оҡшатып яралтҡан рухи йән эйәһе булыуы тураһындағы тәғлимәт, кешенең сикһеҙ һәм бөтә яҡлап рухи камиллашыуынан ғибәрәт булған идеаль тәғәйенләнеше тураһындағы тәғлимәт.
# Бөтә кешенең Аллаға мөнәсәбәттә тиң булыуы тураһында тәғлимәт: һәр бәндә Алла Улы булып тора, һәр кемгә Алла менән ҡушылыу йүнәлешендә камиллашыу өсөн юл асыҡ, һәр кемгә был тәғәйенләнешенә өлгәшеү өсөн саралар  — ирекле ихтыяр һәм илаһи ярҙам  — бирелә.
# Шуның менән бергә иври халҡының айырым Миссияһы (йәғни Һайланмалығы) бар, ул Илаһи хәҡиҡәттәрҙе кешелеккә еткереүҙән һәм шуның аша уға Аллаға яҡынайырға ярҙам итеүҙән тора. Был бурысты тормошҡа ашырыу өсөн Алла иври халҡы менән Килешеү төҙөй һәм уға ҡанундар бирә. Алла менән Килешеү юҡҡа сығарыла алмай; ул иври халҡына юғарыраҡ кимәлдәге яуаплылыҡты йөкмәтә.
# Иудаизм бөтә кешеләргә һәм бар халыҡтарға (иври булмағандарға) [[Тора|Тора]] аша кешелеккә&nbsp; бирелгән әхләҡи йөкләмәләрҙең мотлаҡ минимумын үтәргә тәҡдим итә: ивриҙар бойороҡтарҙы иғлан иткән Биш китаптан 613 өҙөмтәне (мицвот) мотлаҡ үтәргә тейеш булһа, &nbsp;Алланың Нух менән төҙөгән Килешеүенең({{Библия|Быт|9:9}}) ҡатнашыусыһы тип һаналған иври түгелдәр Нух улдарының ете ҡанунын үтәргә бурыслы<ref>{{ЭЕЭ|13005|Ноевых сынов законы}}</ref>. Шул уҡ ваҡытта иудаизм миссионерлыҡ менән шөғөлләнмәй, йәғни прозелитизмға ынтылмай (ивритса  — ''гиюр'' ), һәм &nbsp;иври халҡының милли дине булып тора.
# Рухи башланғыстың матди донъя өҫтөнән тулы хакимлығы, шул уҡ ваҡытта матди донъяның да рухи ҡиммәте булыуы &nbsp;тураһында тәғлимәт: Алла  матдилыҡтың тулы Хакимы, уны Булдырыусы: һәм Ул Кешегә матди есеме аша матди донъяла үҙенең идеаль тәғәйенләнешен тормошҡа ашыра алһын өсөн матди донъяла өҫтөнлөк биргән;
# Мәсих (Мессия, {{lang-he|מָשִׁיחַ}}, «мәсехләнгән», йәғни батша) килеүе тураһында тәғлимәт {{ВЗ2|И перекуют мечи свои на орала и копья свои — на серпы; не поднимет народ меча на народ, и не будут больше учиться воевать … и наполнится вся земля познанием Господа|Ис|2:4}}. (Мәсих ул батша, Дауыт батшаның тура вариҫы, булып торасаҡ, йәһүд йолаһына ярашлы, тереләй күккә алынған Ильяс (ивр. Элияһу, урыҫ. Илия) пәйғәмбәр тарафынан &nbsp;батшалыҡҡа мәсехләнәсәк.)
# Үлеләрҙең донъя ахырында яңынан терелеүе (эсхатология) тураһында тәғлимәт, йәғни билдәле бер ваҡытта үлеләр үҙ кәүҙәләренә ҡайтасағына һәм ерҙә яңынан йәшәйәсәгенә ышаныу. Үлеләрҙең тереләсәге тураһында иври пәйғәмбәрҙәренең күптәре әйтә, мәҫәлән, Иезекииль (ивр. Йехәзкел), Даниил (ивр. Даниел) һ.б. Әйтәйек, Даниел пәйғәмбәр был хаҡта шулай ти: {{ВЗ2|Һәм ер ҡуйынында ятҡандар араһынан күптәр уяныр, берәүҙәр - мәңге йәшәү, икенселәр хурлыҡ һәм мәңгелек оят өсөн |Дан|12:2}}.
 
== Танах ==
{{main|Танах}}
 
Танах''  — {{lang-he|תנ"ך}}, өс һүҙҙән яһалған аббревиатура: [[Тора|Тора́]] {{lang-he|תורה}}, Невии́м {{lang-he|נביאים}}, Ктуви́м {{lang-he|כתובים}}'' ''  — Ҡанун, Тәғлимәт; Пәйғәмбәрҙәр һәм Яҙмалар. Тора Мусаның Биш китабы тип тә йөрөтөлә, сөнки был биш китап, йолаға ярашлы, Муса тарафынан Алланан Синай тауында алынған.
 
Танахты «Иври Библияһы» тип тә йөрөтәләр (христиандарҙа ул Иҫке Ғәһедтең ҡануни китаптарына инә). Унда донъя һәм кеше яратылмышы, Алла менән килешеү һәм ҡанундар, шулай уҡ иври халҡының барлыҡҡа килгәндән алып Икенсе Ҡорам осоро башланғанға тиклемге тарихы һүрәтләнә. <ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref>ре[[Христианлыҡ|христианлыҡ]] һәм [[Ислам|ислам]] барлыҡҡа килеү нигеҙе була<ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref>.
 
Иври Библияһы төрлө контекстарҙа туранан-тура йәки ситләтеп &nbsp;Алланы аңлатҡан төрлө исемдәр һәм эпитеттар ҡуллана. Классик тәфсирселәр был исемдәрҙең һәр береһен ҡулланыу үҙенсәлектәренә &nbsp;ҡарата, мәҫәлән, ҡайһы осраҡта рәхимлелек сифаты ҡаты хөкөмдән өҫтөнлөк ала икәнлегенә, аңлатма бирә.
 
Исемдәрҙе ҡулланыу менән бәйле текст үҙенсәлектәрен өйрәнеү &nbsp;хәҙерге заман Библия тәнҡитенең Документаль гипотезаһы нигеҙенә ятты.
 
=== Тора ===
{{mainОсновная статья|Тора}}
То́рa (ивр. תּוֹרָה  — тора́, «тәғлимәт, ҡанун» мәғәнәһендә; ашкеназ әйтелешендә  — То́йро).
 
* Ҡағиҙә булараҡ, Тора тип Мусаның Биш китабы (грек. πεντάτευχος) йәки Муса китаптары атала.
* Биш китаптың үҙендә «Тора» тип йышыраҡ Алланың ҡайһы бер бойороҡтары (Сығ.15:25), ҡайһы бер ҡанундар (Башл.26:5) йәки теге йәки был әйбергә ҡағылышлы ҡанундар, мәҫәлән, «тотош яндырыу ҡануны (Тораһы)» (Лев.6:2), «ғәйеп ҡорбаны тураһында ҡанун (Тора)» (Лев.7:1) һ.б. атала.
* «Тора» һүҙе шулай уҡ вәғәз йәки ата-әсә кәңәштәре мәғәнәһендә лә осрай.
* Ҡайһы берҙә Тора тип тотош Танахты атайҙар.
* Мәғәнәһенең артабан киңәйеүе Яҙма Ҡанун (Тора ше-би-хтав) һәм Ауыҙ-тел Ҡануны (Тора ше-бе-‘ал пе) айырылыуға бәйле: Биш китапта осрай торған күплек формаһындағы торот һүҙе Алла асылышының ошо ике яғына ҡарай тигән билдәләмә ала, ә традиция буйынса улар Мусаға Синай тауында бирелгән тип ҡарала.
* Иң киң мәғәнәлә Тора тип бөтә иври ҡаундары тупланмаһын атайҙар.
* Тора термины шулай уҡ тәғлимәтте лә аңлата  — философик, ғилми һ.б. системаны (мәҫәлән, торат Кант  — `Кант теорияһы, тәғлимәте, философияһы`; торат а-яхасут  — `Сағыштырмалыҡ теорияһы`).
 
=== Тораға комментарийҙар ===
Тора тексы һәм асылы аңлау өсөн ауыр булғанлыҡтан (шул иҫәптән хатта уны өйрәнеүсе кешеләр өсөн дә), быуаттар буйы аҡыл эйәләре уның айырым положениеларын тәфсирләргә тырыша. Ҡайһы бер тәфсирселәр, мәҫәлән, Раши, Яҙма Тораның һәр һөйләменә тиерлек комментарий эшләгән. Йола мәғлүмәттәре буйынса, Муса Синай тауында Яҙма менән бергә Ауыҙ-тел Тораһын да алған, ул тәрән, йәшерен мәғәнәләрҙе асып һала, Яҙма Тораны тулыландыра һәм «әйтеп еткерелмәгәнде» аңлата. Яҙма Торала телдән әйтелгән Тораның барлығына тура дәлил булмаһа ла, Шмот (Сығыу) китабында былай тиелгән: «Һәм Муса Раббының бөтә һүҙҙәрен яҙып ҡуйҙы…».
 
Ауыҙ-тел Тораһы быуындан-быуынға телдән-телгә тапшырыла, был II быуатта уның Мишна рәүешендә, һуңынан Гемарала теркәлгәненә тиклем дауам итә, улар бергә Талмудты барлыҡҡа килтерә.
 
Талмудтың хәҙерге баҫмаларына Тораны тәфсирләгән&nbsp; гаондарҙан (''геоним'' ) алып (иртә Урта быуат) XVII быуатҡа тиклемге төрлө быуын аҡыл эйәләренең комментарийҙарын индерәләр.
 
Комментарийҙарҙың икенсе өлөшө Мидрашҡа инә. Яратылмыш (Брешит Рабба), Левиҙар (Вайикра Рабба) (иртә мидраштар), Сығыу (Шмот Рабба) китаптарына мидраштар бар.
 
Шулай уҡ Тосефта (Мишнаға аңлатмалар һәм өҫтәмәләр) бар.
 
== Тарих ==
{{mainОсновная статья|История иудаизма}}
Библия эҙләү археологияһы уңышлы барыуға ҡарамаҫтан, Танах ғәмәлдә исраилдарҙың иң боронғо тарихы тураһында мғлүмәт биреүсе берҙән-бер сығанаҡ булып тора, шунлыҡтан боронғо иври тарихының ҡайһы өлөштәре — - ысын, ҡайһылары легенда икәнлеген асыҡлап булмай. Танахта ғына түгел, башҡа сығанаҡтарҙа ла телгә алынған беренсе шәхес — - Исраил батшаһы Ахав; уның тураһында б.э.т. 853 й. ҡараған ассирий яҙмаһында һөйләнелә<ref name="izafil">Рассел, Бертран  — [http://www.krotov.info/lib_sec/17_r/ras/rass_06.html История западной философии]  — Новосибирск: Сиб. унив. изд-во; Изд-во Новосиб. ун-та, 2001</ref>. Шул уҡ ваҡытты Тәүраттан башҡа ике сығанаҡта (Меш батша стелаһы менән Тель-Дан стелаһы) таштағы был яҙыуҙар барлыҡҡа килгәнгә тиклем &nbsp;100—150 йыл элек кенә йәшәгән Дауыт батша династияһы (Дауыт тоҡомо) телгә алына. Меш стелаһында Мештың Ғомри батша, Ахавтың атаһы, менән яуҙары тураһында әйтелә.
 
=== Барлыҡҡа килеүе тураһында фараздар ===
Ғалимдарҙың күбеһе документаль фараз яҡлы, улар раҫлауынса, [[Тора|Тора]] (Биш китап) бер-береһенә бәйһеҙ бер нисә әҙәби сығанаҡты берләштереү юлы менән төҙөлгән, тулыһынса Муса тарафынан яҙылған китап түгел<ref>Yehezkal Kauffman, ''The Religion of Israel'' </ref><ref>Robert Alter ''The Art of Biblical Poetry'' </ref><ref>E. A. Speiser ''Genesis'' (The Anchor Bible)</ref>.
 
Күптәр фекеренсә, Беренсе Ҡорам осоронда Исраил кешеләре һәр халыҡтың үҙ аллаһы булыуына ышанған, ләкин уларҙың Аллаһы иң баш Алла тип һанаған, йәғни монолатрия ҡарашында торған<ref>John Bright ''A History of Israel'' </ref><ref>Martin Noth ''The History of Israel'' </ref>. Ҡайһы берәүҙәр, ҡәтғи монотеизм Бабилға ҡыуып алып кителеү осоронда зороастр дуализмына яуап булараҡ үҫешкән, тип иҫәпләй. <ref>Ephraim Urbach ''The Sages'' </ref>Танах текстарында гонаһҡа батыуҙа иблис шауҡымы булыуы телгә алына башлай, уға тиклемге сығанаҡтарҙа ул осрамай<ref>Ephraim Urbach ''The Sages'' </ref>. Был фаразға ярашлы, тик эллин дәүерендә генә күпселек йәһүдтәр үҙҙәренең Аллаһы берҙән-бер булыуына, ә уларҙың халҡын берҙәм дин туплап тороуына ышана башлай<ref>Shaye Cohen ''The beginnings of Jewishness'' </ref>.
 
[[:en:<ref>John Day. (Old''Yahweh Testamentand the Gods and Goddesses of Canaan'' , Sheffield Academic Press, 2000. - 282 с.; [http://books.google.co.il/books?id=y- scholar)|Джон Дей]] фекеренсә, Библиялағы Эль, Бәғел һ. б., бәлки, тамырҙары менән гректарҙың аллалар пантеонына нигеҙләнгән иртә ханаан диненә барып тоташалыр<ref>John Day. ''Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan'' , Sheffield Academic Press, 2000. — - 282 с.; [http://books.google.co.il/books?id=y-gfwlltlRwC&amp;pg=PA72&amp;dq=«"Yahweh+and+the+Gods+and+Goddesses+of+Canaan»"+intitle: «"Yahweh+and+the+Gods+and+Goddesses+of+Canaan»"&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=eOmgUJS4H6PR0QX0yYH4CA&amp;ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=canaanite&amp;f=false стр. 30-37, 68-73].</ref>.
 
Нью-Йорк университетының иудаика кафедраһы профессоры Л. Шиффман былай тип яҙа:
{{начало цитаты}}
Ҡайһы бер ғалимдар, патриархтарҙың дин тәғлимәте бары тик монолатрияның бер формаһы ғына булған, тип раҫлай…, ләкин Библия шаһит — - патриархтар ысын мәғәнәһендә бер аллалы булған. Шуның менән бергә, һуңғары библияса ҡорбан килтереү системаһының үҫеше иртә исраилдарҙың демонистик көстәргә ышаныуын дәлилләй. <ref>Шиффман, Лоуренс. От текста к традиции: История иудаизма в эпоху Второго Храма и период Мишны и Талмуда / Пер. с англ. А.  М.  Сиверцева.  — М.; Иерусалим: Мосты культуры: Гешарим, 2000.  — 276 c. [http://jhist.org/code/shif02.htm ]</ref>аллалы Месопотамия менән Угарит пантеондарын хәтерләтә…<ref>Шиффман, Лоуренс. От текста к традиции: История иудаизма в эпоху Второго Храма и период Мишны и Талмуда / Пер. с англ. А.  М.  Сиверцева.  — М.; Иерусалим: Мосты культуры: Гешарим, 2000.  — 276 c. [http://jhist.org/code/shif02.htm ]</ref>.
{{конец цитаты}}
 
== Ортодоксаль иудаизм ==
{{main|Ортодоксальный иудаизм}}
[[ФайлFile:Prayers in Synagogue.jpg|thumb|right|250px|Минха, Одессаның Баш синагогаһында көндөҙгө ғибәҙәт ҡылыу. ]]
Ортодоксаль иудаизм (от {{lang-grc|ὀρθοδοξία}}  «дөрөҫ фекер» мәғ.)  — иудаизмда классик иври диненә эйәргән ағымдарҙың уртаҡ атамаһы. Ортодоксаль иудаизм, иври дин ҡануниәте (Галаха) Талмудта нисек теркәлгән һәм Шулхан арухта нисек нығытылған булһа, мотлаҡ шулай үтәлергә тейеш, тип һанай. Ортодоксаль иудаизмда бер нисә йүнәлеш бар  — литвак, төрлө төркөмдәргә бүленгән хәсидлек, модернистик ортодоксаль иудаизм (ингл. Modern Orthodox Judaism), дини сионизм. Диндарҙарҙың дөйөм һаны  4-х миллиондан ашыу кеше.
 
=== Литвактар ===
{{main|Литваки}}
Хәҙерге заман иудаизмының ашкеназ тармағындағы классиклыҡҡа нығыраҡ бирелгән йүнәлеше.
Литвактар тип аталалар, сөнки уларҙың төп дини үҙәктәре  — йешивалары  [[Икенсе бөтә донъя һуғышы|Икенсе донъя һуғышына]] тиклем нигеҙҙә Литвала (Бөйөк Литва кенәзлегенә хәҙерге Литва, Беларусь һәм өлөшләтә [[Польша|Польша]] менән Украина ерҙәре инә).
 
«Литва Мәктәбе» хәсидлеккә һәм дини сионизмға ҡарағанда алдараҡ барлыҡҡа килә.
 
Литвактар бөйөк &nbsp;Талмуд ғалимы булып танылған Вильна Гаонының (Элияһу бен Шлоймэ Залман раввиндың) эйәрсендәре булып тора. Уның фатихаһы менән Воложинда заманса өлгөлө литвак йешиваһы ойошторола.
 
Рәсәйҙә литвактар РИДООК (Рәсәй иври дини общиналар һәм ойошмалар конгресы) составына инә.
 
Литвак ағымына ингән билдәле раввиндар, ғалимдар һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәре: раввин Исроэль Мейр а-Коэн (Хафец Хаим), рав Шах.
122 юл:
=== Хәсидлек ===
{{main|Хасидизм}}
XVIII быуатта барлыҡҡа килгән дини-мистик хәрәкәт. Әлеге осорҙа хәсидлек үҙәктәре [[Израиль Дәүләте|Израилдә]], АҠШ-та, [[Бөйөк Британия|Бөйөк Британия]]ла һәм [[Бельгия|Бельгия]]ла урынлашҡан.
 
Шулай уҡ ҡара: Хабад.
129 юл:
{{main|Ортодоксальный модернизм в иудаизме}}
 
'''Ортодоксаль модернизм''' ортодоксаль иудаизмдың бөтә принциптарына тоғро ҡала, шул уҡ ваҡытта уларҙы хәҙерге мәҙәниәт һәм цивилизация, сионизмды дини аңлау менән яраҡлаштыра. Израилдә йәшәгән ортодоксаль динле &nbsp;ивриҙарҙың яртыһынан ашыуы уға эйәрә.
 
XIX быуатта " «Заман ортодоксияһы"»н раввиндар Азриэль Хильдесхаймер (1820—1899) менән Шимшон-Рафаэль Гирш (1808—1888) эшләй башлай, улар ''Тора вэ дэрех эрец''  [[Тора|Тора]]ның тирә-яҡ (хәҙерге) донъя менән гармонияла булыу принцибын иғлан итә.
 
=== Дини сионизм ===
{{main|Религиозный сионизм}}
"«Заман ортодоксияһы"»ның тағы бер йүнәлеше  — дини сионизм  — 1850 йылда рав Цви Калишер тарафынан нигеҙләнә, XX быуат башында рав Авраам-Ицхак Кук уны тәрәнәйтеп эшләй.
 
XX быуаттың икенсе яртыһында хәрәкәттең төп идеологтары  р. Цви-Иехуда Кук ([[Израиль Дәүләте|Израиль]]) менән р. Йосеф-Дов Соловейчик (АҠШ).
 
Хәҙергенең күренекле вәкилдәре: р. Авраам Шапира (вафаты  — 2007 йыл), р. Элиезер Беркович (вафаты  1992 йыл), р. Мордехай Элон, р. Шломо Рискин, р. Йехуда Амиталь, р. Аарон Лихтенштейн, р. Ури Шерки, р. Шломо Авинер.
 
Рус телле иври общинаһында заман ортодоксияһы һәм дини сионизм принциптарына &nbsp; Зеев Дашевский һәм Пинхас Полонский етәкселек иткән Маханаим ойошмаһы эйәрә.
 
== Реформистик (прогрессив) иудаизм ==
{{main|Реформистский иудаизм}}
XIX быуат башында рационализм һәм ҡағиҙәләр системаһын үҙгәртеү  — «этик» ҡағиҙәләрҙе һаҡлап, «йола» ҡағиҙәләренән баш тартыу идеяһы нигеҙендә барлыҡҡа килә. Прогрессив иудаизм хәрәкәте  — ул иудаизмдағы либераль ағым. Прогрессив (заманса) иудаизм ҡарашынса, иври йолалары даими үҙгәрә һәм үҫә, һәр яңы быуын уға яңы мәғәнә һәм яңы йөкмәтке өҫтәй. Прогрессив иудаизм дини йолаларҙы бөгөнгөгә яраҡлаштырып үҙгәртергә ынтыла һәм Галаханы кире ҡаға.
 
Прогрессив иудаизм хәрәкәте үҙен Исраил пәйғәмбәрҙәренең эшен дауам итеүсе тип иҫәпләй һәм ғәҙеллек, рәхимлелек, яҡыныңды хөрмәт итеү юлынан бара. Прогрессив иудаизм хәрәкәте хәҙерге заман тормошон иври Тәғлимәте менән бәйләргә тырыша; уның эйәрсендәре меңйыллыҡтар арауығында ла иври йолалары менән иври тәрбиәһе үҙенең көнүҙәклеген юғалтмағанлығына инана.
 
200 йыл самаһы элек Европала барлыҡҡа килгән прогрессив иудаизмдың бөгөн 5 ҡитғала, 36 илдә йәшәгән бер миллиондан ашыу эйәрсене бар. Эйәрсендәрҙең күпселеге АҠШ-та йәшәй, унда ивриҙар өсөн генә түгел, ә универсаль тәғәйенләнешле әхләҡи-этик тәғлимәт сифатындағы реформистик иудаизм барлыҡҡа килә. Реформистик иудаизм теләгән бер формалағы иудаизмды ҡабул иткән иври булмағандарҙы ла, атаһы йә әсәһе яҡлап иври милләтенән булғандарҙы ла иври тип таный.
 
Бөйөк Британияла идея йәһәтенән реформистик иудаизмға яҡын торған хәрәкәт либераль тип атала. Ә Бөйөк Британиялағы реформистик иудаизм идея яғынан АҠШ-тағы консерватив хәрәкәткә оҡшаш. Либераль, реформистик һәм реконструктивистик хәрәкәттәр йәмғеһе бергә прогрессив иудаизм тип йөрөтөлә.
 
== Консерватив иудаизм ==
{{main|Консервативный иудаизм}}
Иудаизмда хәҙерге осор хәрәкәте, XIX быуат уртаһында [[Германия|Германия]]ла барлыҡҡа килә, ойошҡан формалары XX быуат башында [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та ла яһала. Тәүҙән үк реформистик иудаизм тармағы булып тора.
 
Консерватив иудаизм АҠШ-ҡа ивриҙар Көнсығыш Европанан күпләп күскәндән һуң көсәйә, сөнки улар нигеҙҙә реформистик общиналарға береккән традицион (йәғни ортодоксаль) ғаиләләрҙән сыҡҡан ивриҙар була. Уларға немец классик реформистик иудаизмы ят була, шул уҡ ваҡытта улар йолаларҙы көн дә үтәүҙе күпселек ортодокстар кеүек мотлаҡ тип һанамай. Һөҙөмтәлә, консерватив иудаизм айырым хәрәкәт булып китә, шул уҡ ваҡытта уның йоғонтоһо аҫтында күп кенә традицион йолалар реформистик иудаизмға кире ҡайта.
 
АҠШ-та тағы ла Conservadox тип йөрөтөлгән ҡатлам бар, уның дини ғәмәлиәте консерватив һәм ортодоксаль (модернистик) иудаизм араһындағы урталыҡта ята. Уның ҡатнашыусылары  ғәҙәттә дини йолаларҙың үтәлешенә ортодоксаль общиналарҙағыса уҡ ҡәтғи ҡарамаған, ләкин консервативтарҙан ҡәтғирәк мөнәсәбәттә булған һәм консерваторҙарҙың реформистарҙан күсергән ғәмәлиәттәрен үҙҙәренә алмаған ғаиләләрҙән сыҡҡан диндарҙар. Шул уҡ төркөмдө йыш ҡына «традицион» ивриҙар тип тә атайҙар (уларҙы ультраортодокстарға ла, реформистарға ла, консерваторҙарға ла ҡаршы ҡуйып). Шулай итеп, консерватив иудаизм төрлө ҡараштарҙан тора.
 
== Реконструктивистик иудаизм ==
 
{{main|Реконструктивистский иудаизм}}
Раввин Мордехай Капландың иудаизмға цивилизация тип ҡарау идеяһына нигеҙләнә, барлыҡҡа килгән сағында  — консерватив иудаизм тармағы. Реформистик иудаизм менән бергә World Union for Progressive Judaismға инә.
 
== Иудаизмдың башҡа ағымдары ==
* [http://www.teena.org.il/index.php?a=st&amp;id=368 Гуманистик иудаизм хәрәкәте ]
* Раввин Майкл Лернерҙың яңырыусы иудаизмы
 
=== Урыҫ милли мөхитендә иудаизм ===
 
Ҡара: Шәмбе өмәләре
176 юл:
== Изге урындар ==
 
Изге ҡала  — Йәрүсәлим, унда Ҡорам булған. Ҡорам тауы иудаизмда мөҡәддәс урын һанала. Иудаизмдың башҡа изге урындары — —&nbsp;Хеврондағы Махпела мәмерйәһе, унда Библиялағы тәү ата-бабалар ерләнгән; Бет-Ләхәм (урыҫ. Вифлеем)  — был ҡалаға барғанда мәрхүм булған тәү әсә Рәхилә (урыҫ. Рахель) юл буйына ерләнгән; Наблус (йәки Шхем; урыҫ. Сихем), унда Йософ (урыҫ. Иосиф) ерләнгән; Цфат (урыҫ. Сафед), унда мистик Каббала үҫеш алған; Тверия, унда оҙаҡ йылдар Синедрион ултырыштары үткәрелгән.
 
== Израилдә иудаизмдың статусы ==
{{main|Религия в Израиле}}
<gallery align="center">
ФайлИзображение:Flag_of_Israel.svg| ИзраильsvgИзраиль Дәүләте флагында Дауыт йондоҙо, иврилыҡ билгеләренең береһе
ФайлИзображение:Coat_of_arms_of_Israel.svg |ИзраильsvgИзраиль Дәүләтенең гербында Менора, иудаизм билгеләренең береһе
</gallery>
 
Израиль халҡының (5,3 млн) 25  % самаһы ортодоксаль иудаизмдың тулы эйәрсендәре булып тора (уларҙың бер яртыһы  литвак йүнәлеше һәм хәсидселек яҡлы, икенсе яртыһы  — дини сионизм яҡлы), тағы 35  % самаһы үҙҙәрен өлөшләтә ортодоксаль иудаизмға индерә{{нет АИ|6|11|2013}}. <ref>[http://www.haaretz.com/jewish-world/jewish-world-news/.premium-1.528994 Poll: 7.1 percent of Israeli Jews define themselves as Reform or Conservative]</ref>3 йылға)<ref>[http://www.haaretz.com/jewish-world/jewish-world-news/.premium-1.528994 Poll: 7.1 percent of Israeli Jews define themselves as Reform or Conservative]</ref>.
 
[[Израиль Дәүләте|Израиль]]ндә Дәүләтендә дин дәүләткә ҡарамай (йәғни граждандар өсөн мотлаҡ түгел), ләкин ул дәүләттән айырылмаған. Тик дини учреждениелар ҡарамағында ғына булған мәсьәләләр бар (өйләнешеү, айырылышыу, үлем, гиюр  — иудаизмға күсеү). Шулай уҡ ике яҡтың килешеүе менән «Бет дин» дин хөкөмө суды тарафынан ҡарала ала торған башҡа мәсьәләләр ҙә бар. Һәр осраҡта ла Юғарғы судҡа апелляция бирергә мөмкин. Израилдең ҡайһы бер закондары традицион дин хоҡуғы  — Галаха нигеҙендә ҡабул ителгән.
 
Израилдә шулай уҡ  — [[Шаббат|шәмбе]] һәм иудаизмдағы бөтөн байрамдар (Песах, Шавуот, Рош а-Шана, Йом Кипур, Суккот) ял көнө булып тора.
 
== Башҡа диндәр менән мөнәсәбәттәр ==
 
=== Иудаизм һәм мәжүсилек ===
Иудаизмдың мәжүси диндәргә мөнәсәбәтен ''Алейну Лешабе́ах'' доғаһы күрһәтеп тора (хәҙерге тексын Бабил талмудсыһы Рав Аба Арика яҙған, III быуат), иври тәүлек әйләнәһенең дини хеҙмәттәре барыһы ла ошо доға менән тамамлана:
{{начало цитаты}}
Бөтөн донъя Раббыһын данлау, бар донъяны Яралтыусының бөйөклөгөн иғлан итеү беҙгә йөкмәтелгән. Сөнки ул беҙҙе донъя халыҡтарына оҡшаш итмәгән, ерҙәге ҡәбиләләр кеүек булыуҙы мөмкин итмәгән. Ул беҙгә уларҙың тәҡдирен бирмәгән, уларҙың барыһына биргән яҙмышты беҙгә бирмәгән. Сөнки улар бушлыҡҡа һәм юҡлыҡҡа табына һәм улар ҡотҡармай торған илаһтарға доға ҡыла <…>.
{{конец цитаты|источник=Русский перевод по: «Сидур ''Врата молитвы''» под редакцией [[Полонский, Пинхас|Пинхаса Полонского]] — М., 1993, стр. 144—145.}}
Йәһүд общинаһына эллиндар динен тағырға маташыу Маккавейҙар һуғышына сәбәпсе була.
{{See alsoтакже|Ханука}}
 
=== Иудаизм һәм христианлыҡ ===
{{main|Иудаизм и христианство}}
{{See alsoтакже|Христианство и антисемитизм|История раннего христианства|Фарисеи}}
Тотош алғанда, иудаизм христианлыҡҡа &nbsp;иудаизмдың нигеҙен донъя халыҡтарына еткерергә тейешле «үҙенән сыҡҡан», йәғни «бүлендек дин»,&nbsp; тип ҡарай:
{{начало цитаты}}{0/{{ВЗ2|Тогда Я вложу в уста всех народов ясные речи, и станут люди призывать имя Господа и будут служить Ему все вместе|Соф|3:9}}}"«<…> һәм Йешуа Ганоцри һәм дә унан һуң килгән исмәғилдәр пәйғәмбәре менән булған хәлдәр Мәсих батша өсөн юл һалыу, бөтә донъяны Бөйөктәрҙән-Бөйөккә хеҙмәт итеүгә әҙерләү булып торҙо, был хаҡта ошолай тип әйтелгән: {{ВЗ2|Тогда Я вложу в уста всех народов ясные речи, и станут люди призывать имя Господа и будут служить Ему все вместе|Соф|3:9}} Ни рәүешле [теге икәү быға йоғонто яһаны]? Улар арҡаһында бөтә донъяға Мәсих, Тора һәм ҡағиҙәләр тураһында хәбәр таралды. Был хәбәрҙәр алыҫ утрауҙарға ла барып етте, һәм сөннәтләнмәгән йөрәкле күп халыҡтар Мәсих тураһында, Торалағы ҡағиҙәләр хаҡында фекерләшә башланы. Был кешеләрҙең ҡайһылары ҡағиҙәләрҙе дөрөҫ, ләкин беҙҙең осорҙа көсөн юғалтҡан, сөнки билдәле бер мөҙҙәткә генә бирелгән булған тип һанай. Икенселәр, ҡағиҙәләрҙе тура мәғәнәһендә түгел, ситләтеп аңларға кәрәк, ти, һәм бына Мәсих килде лә уларҙың йәшерен мәғәнәһен аңлатты. {{конец цитаты|источник=[http://www.machanaim.org/philosof/mishne/tzar.htm Рамбам. [[Мишне Тора]], Законы о царях, гл. 11:4]}}Ләкин ысын Мәсих килгәс, уңышҡа һәм бөйөклөккә өлгәшкәс, бөтәһе лә ата-бабалары яңылыш өйрәткәнен һәм пәйғәмбәрҙәре хата юлға төшөргәнен аңлар.''"»{{конец цитаты|источник=[http://www.machanaim.org/philosof/mishne/tzar.htm Рамбам. [[Мишне Тора]], Законы о царях, гл. 11:4]}}''
 
Христианлыҡты уның IV быуатта эшләнгән тринитар һәм христологик догматикаһы менән бергә илаһҡа табыныу (мәжүсилек) тип аңларғамы, әллә &nbsp;Тосефта ''шитуф'' («өҫтәмәләр» менән бергә ысын Аллаға ла табыныу) булараҡ билдәле булған иври түгелдәр өсөн яраҡлы монотеизм формаһы тип ҡабул итергәме — —&nbsp;абруйлы раввин әҙәбиәтендә был хаҡта берҙәм фекер юҡ<ref>J. David Bleich. ''Divine Unity in Maimonides, the Tosafists and Me’iri'' (in ''Neoplatonism and Jewish Thought'' , ed. by L. Goodman, State University of New York Press, 1992), pp. 239—242.</ref>.
 
{{lang-he|יֵשׁוּעַ}}}Христианлыҡ тарихи йәһәттән иудаизм эсенән яралған: [[Ғайса]] ({{lang-he|יֵשׁוּעַ}}) үҙе һәм уның эйәрсендәре (апостолдар) йәһүд булып тыуған һәм тәрбиәләнгән; ивриҙар уны күп һанлы йәһүд секталарының береһе тип иҫәпләй. {{Библия2|Деян|24|24-й главе Книги Деяний}}Мәҫәлән, апостол Павел өҫтөнән судта Павел үҙен фарисей тип атай, шуның менән бергә был баш ҡаһин менән йәһүд аҡһаҡалдары тарафынан әйтелә. {{НЗ2|представителем Назорейской ереси<ref>Слово '''ересь''' (haireseos) в те времена имело несколько значений и отличалось от нынешнего его понимания См. [[Питанов, Виталий Юрьевич|Питанов В.Ю.]] [http://www.rspp.su/articles/pitanov/eres.html Почему христиане борются с ересями]</ref>|Деян|24:5}}
 
Иудаизм фекеренсә, Насратта (ивр. Нацрат, урыҫ. Назарет) йәшәгән [[Ғайса]] бер ниндәй дини әһәмиәткә эйә түгел, һәм уның мәсихлек статусын таныу (шуға ярашлы, «Христос» (Мәсих) тигән титулды ҡулланыу) дөрөҫ түгел<ref>[http://www.skeptik.net/religion/christ/jews_chr.htm Пинхас Полонский. ''Евреи и христианство'' ]</ref>. Ул осорҙоң дини &nbsp;йәһүд текстарында [[Ғайса|Иисус]] (Ғайса) тип танырлыҡ шәхес бер тапҡыр ҙа телгә алынмай.
 
=== Иудаизм һәм ислам ===
[[Ислам|Ислам]] менән иудаизмдың үҙ-ара мөнәсәбәттәре башланыу VII быуатта Ғәрәп ярым утрауында ислам барлыҡҡа килеү һәм таралыу менән бәйләнгән. Ислам менән иудаизм Ибраһим диндәренә ҡарай һәм Ибраһимдан башланған боронғо &nbsp;дөйөм нигеҙгә эйә. Шунлыҡтан был ике дин араһында уртаҡлыҡтар күп. Мөхәммәт раҫлауынса, ул тғлан иткән дин — - саф Ибраһим дине, һуңынан уны йәһүдиҙәр һәм христиандар боҙған.<ref>Энциклопедия ''«Britannica»'' , 1987, Том 22, стр. 475.</ref>
 
Йәһүҙиҙәр, христианлыҡтан айырмалы, исламды эҙмәүэҙлекле монотеистик дин тип таный<ref>{{ЭЕЭ|12576|Маймонид}}</ref>. Ҡағиҙә булараҡ, мосолман илдәрендә йәшәгән йәһүдтәргә үҙ динен тоторға һәм үҙҙәренең эске эштәренә идара итергә рөхсәт бирелгән.<ref>Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. стр.10,20</ref> Улар торор урын һәм һөнәр һайлауҙа ирекле булған <ref>Lewis, стр. 8,62</ref> Ислам Андалусияһында (Испания) 712—1066 712 — 1066 йылдар иври мәҙәниәтенең алтын быуаты тип аталған. Лев Поляков яҙыуынса, мосолман илдәрендә иври общиналары ҙур ташламалар менән файҙаланған һәм сәскә атҡан. Уларҙың эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлегенә аяҡ салған закондар һәм социаль кәртәләр булмаған. Күп ивриҙар мосолмандар яулап алған төбәктәргә күсенер һәм үҙҙәренең общиналарын ҡорор булған<ref>Поляков, Лев. The History of Anti-semitism. стр.68-71</ref>. Ғосман империяһы Испаниянан католик сиркәүе тарафынан ҡыуылған ивриҙарҙы һыйындырған.
 
Ғәҙәттә, мосолман булмағандар, шул иҫәптән ивриҙар ҙа, мосолман илдәрендә подданный сифатында йәшәгән. Был халыҡтар өсөн Ғәббәсиҙәр осороноң абруйлы мосолмандары тарафынан эшләнгән ҡанундарға нигеҙләнгән зимми статусы булған.<ref name="Зимми">{{книга
|автор = [[Бат Йеор]].
|часть = Исторический очерк
233 юл:
|isbn = 0-8386-3233-5
|тираж =
}}</ref> Ғүмерҙәре һәм мөлкәттәренең яҡлаулығы менән файҙаланып, улар, йәмғиәт тормошоноң бөтә өлкәләрендә лә бары тик ислам хакимлығын бер һүҙһеҙ танырға һәм махсус һалым (джизйә) түләргә тейеш булған<ref name="Зимми"></ref>. Шуның менән бергә улар башҡа һалымдарҙан ([[Зәҡәт|зәҡәт]]) һәм ғәскәри хеҙмәттән азат ителгән.
 
=== Иудаизм динен тотоусы халыҡтар ===
{{mainОсновная статья|Этнические группы евреев}}
Быуаттар ағышында иври диаспораһында мәҙәни һәм тел үҙенсәлектәре буйынса айырымланған төркөмдәр барлыҡҡа килгән. Күптәре айырым иври этнолекттарында, диалекттарында һәм телдәрендә һөйләшә.
 
251 юл:
== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал = Иудаизм
|Викисловарь = иудаизм
|Викиучебник =
Юл 293 ⟶ 294:
* [http://www.machonmeir.org.il/Russian/ Махон Меир]
* [http://sinagoga.jeps.ru/iudaizm/praktika-evrejskoj-zhizni/ Практика иудаизма]
 
{{Еврейство}}
{{Евреи}}
 
[[Category:ЙәһүҙилекИудаизм]]
 
 
[[ru:Иудаизм]]
[[Category:Йәһүҙилек]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Йәһүдилек» битенән алынған