Йәһүдилек: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ардах18 (фекер алышыу | өлөш) Ykt www ҡулланыусыһының (фекер алышыу) 485187 үҙгәртеүенән баш тартыу |
Ардах18 (фекер алышыу | өлөш) ә Ykt www (фекер алышыу) эшләгән үҙгәртеүҙәр Alfiya55 өлгөһөнә кире ҡай… |
||
1 юл:
[[
{{Иудаизм}}
Иудаи́зм, '''йәһүдилек''' ({{lang-grc|Ἰουδαϊσμός}}), '''«йәһүди дине»''' ''(Йәһүд батшалығына исем биргән Йәһүдә
Күп телдәрҙә «йәһүд» һәм «иври» төшөнсәләре бер термин менән йөрөтөлә һәм һөйләш барышында уларға айырма яһалмай, был иврилыҡты иудаизмса аңлауға тап килә. Хәҙерге рус телендә лә, башҡортса ла «иври» һәм «йәһүд» төшөнсәләре араһында айырма
▲Иудаи́зм, '''йәһүдилек''' ({{lang-grc|Ἰουδαϊσμός}}), '''«йәһүди дине»''' ''(Йәһүд батшалығына исем биргән Йәһүдә ырыуы атамаһынан, һуңынан, Икенсе ҡорам осоронан (б.э.т. 516 — б.э. 70 бб.), иври халҡының атамаһына әйләнә — {{lang-he|יהודה}})'' — иври халҡының дини, милли һәм этик ҡараштары, кешелектең иң боронғо монотеистик диндәренең береһе.
Йәһүдтәр
▲Күп телдәрҙә «йәһүд» һәм «иври» төшөнсәләре бер термин менән йөрөтөлә һәм һөйләш барышында уларға айырма яһалмай, был иврилыҡты иудаизмса аңлауға тап килә. Хәҙерге рус телендә лә, башҡортса ла «иври» һәм «йәһүд» төшөнсәләре араһында айырма бар, береһе иври милләтен, икенсеһе иудаизм диненә ҡарағанлыҡты белдерә, грек теле һәм мәҙәниәтендә лә шундай бүленеш бар. Инглиз телендә ''judaic'' тигән һүҙ бар, ул ивриҙан күпкә киңерәк төшөнсәгә эйә булған грек һүҙенән — ''Ioudaios'' тан килеп сыҡҡан<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/judaic ] Webster, judaic</ref>.
''Йәһүд'' тигән һүҙҙең баш мәғәнәһе
▲Йәһүдтәр — иври булып тыуғандарҙы ла, иудаизмды ҡабул иткәндәрҙе лә эсенә алған этнодини төркөм<ref name="Ethnoreligious">См., напр., Deborah Dash Moore, ''American Jewish Identity Politics'' , University of Michigan Press, 2008, p. 303; Ewa Morawska, ''Insecure Prosperity: Small-Town Jews in Industrial America, 1890—1940'' , Princeton University Press, 1999. p. 217; Peter Y. Medding, ''Values, interests and identity: Jews and politics in a changing world'' , Volume 11 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1995, p. 64; Ezra Mendelsohn, ''People of the city: Jews and the urban challenge'' , Volume 15 of Studies in contemporary Jewry, Oxford University Press, 1999, p. 55; Louis Sandy Maisel, Ira N. Forman, Donald Altschiller, Charles Walker Bassett, ''Jews in American politics: essays'' , Rowman & Littlefield, 2004, p. 158; Seymour Martin Lipset, ''American Exceptionalism: A Double-Edged Sword'' , W. W. Norton & Company, 1997, p. 169.</ref>. 2010 йылда бөтә донъяла йәһүдтәр һаны 13,4 миллион, йәғни Ерҙә йәшәүселәрҙең 0,2%-ы, тип иҫәпләнә. Бөтә йәһүдтәрҙең 42%-ы Израилдә, 42%-ы АҠШ менән [[Канада]]ла, ҡалғандарының күпселеге [[Европа]]ла йәшәй<ref name="populationdatabank">[http://www.jewishdatabank.org/Reports/World_Jewish_Population_2010.pdf World Jewish Population, 2010.] Sergio Della Pergola, Hebrew University of Jerusalem</ref>.
Иудаизм 3000 йылдан ашыу мөҙҙәтле мираҫҡа дәғүә итә. Иудаизм
▲''Йәһүд'' тигән һүҙҙең баш мәғәнәһе — Йәһүдиә батша<ref>{{книга |автор=Ринекер Ф., Майер Г.|часть=Иудеи, иудаизм|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=Библейская энциклопедия Брокгауза |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>лығы кешеһе<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Иудей}}</ref>, һуңғарыраҡ — Рим провинцияһы булған Йәһүдиәлә йәшәүсе, йәки Йәһүдә ырыуына ҡараған исраил<ref>{{книга |автор=Ринекер Ф., Майер Г.|часть=Иудеи, иудаизм|ссылка часть=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_bible/2018|заглавие=Библейская энциклопедия Брокгауза |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= |издательство=Christliche Verlagsbuchhandlung Paderborn |год=1999 |том= |страницы= |страниц=1226 |серия= |isbn= |тираж=|ref=Библейская энциклопедия Брокгауза}}</ref>. <span class="notranslate hidefromparserselfclosedtags">FORMAT_PLACEHOLDER_0</span>Төньяҡ Исраил ба<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)</ref>Төньяҡ Исраил батшалығы ҡолатылып, уның бөтә халҡы әсирлеккә алып кителгәндән һуң [[Йәһүдиә батшалығы]] бөтә халыҡтың вәкиле булып тороп ҡала, шул саҡтан «йәһүд» атамаһы «иври» атамаһына тулыһынса тиерлек тиңләшә<ref>[http://interpretive.ru/dictionary/558/word/iudei Иудеи] // ''Нюстрем Э.'' Библейский энциклопедический словарь, 1868 г. (репринт М.: Локид-пресс, 2005 г.)</ref>.
▲Иудаизм 3000 йылдан ашыу мөҙҙәтле мираҫҡа дәғүә итә. Иудаизм — иң боронғо монотеистик диндәрҙең береһе<ref name="Religion & Ethics - Judaism">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/ |title=Religion & Ethics - Judaism |publisher=[[BBC]] |date= |accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5MjXDQ|archivedate=2012-06-24}}{{ref-en}}</ref>, бөгөнгә тиклем йәшәп килгәндәрҙең дә иң боронғоһо<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/ Religion: Three Religions, One God] PBS {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.google.ru/search?q=%C2%ABJudaism+is+the+oldest+surviving+monotheistic+religion%C2%BB&hl=ru&newwindow=1&noj=1&prmd=imvnsfd&source=lnms&tbm=bks&sa=X&ei=h5EZUO64F4fX0QWpo4D4CA&ved=0CE4Q_AUoAQ&prmdo=1 поиск в books.google.ru по «Judaism is the oldest surviving monotheistic religion»]</ref>.
Иудаизм тарихы түбәндәге ҙур үҫеш осорҙарына бүленә:
* «Библия» иудаизмы (б.э.т. XX
* Икенсе ҡорам иудаизмы (б.э.т. VI
* Талмуд иудаизмы (б.э. II
* хәҙерге заман иудаизмы (1750 йылдан хәҙерге көнгә тиклем)<ref name="Britannica">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/307197/Judaism Judaism] // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc., 2012. <br
Хәҙерге иудаизмға 19-20 быуаттарҙа барлыҡҡа килгән төрлө «ағымдар» йәки «йүнәлештәр» инә. Иң эреләре
Хәҙерге заман иудаизмында хоҡуҡ, остазлыҡ һәм власть сығанағы булып торған һәм дөйөм танылған институт йәки шәхес юҡ.
== Терминдың килеп сығышы ==
«Иудаизм» термины ''Ἰουδαϊσμός'' тигән грек һүҙенән (русса әйтелеше
== Символдар ==
{{main|Религиозные символы}}
Иудаизмда Шма доғаһы һәм шаббат менән кашрутты тотоу, кипа (баш кейеме) кейеп йөрөү символик мәғәнәгә эйә<ref>{{ЭЕЭ|13962|Суббота}}</ref>.
Иудаизмдың XIX быуаттан килгән тышҡы билгеләренең береһе
Библияла шулай уҡ 12 ырыуҙың һәр береһенең байрағы ла һүрәтләнә. Ғәҙәттә хәҙерге ивриҙар сығышы менән, нигеҙҙә, Йәһүдә ырыуынан һәм уның биләмәһендә урынлашҡан Йәһүдиә батшалығынан тип иҫәпләнгәс, арыҫлан
<gallery align="center">
Изображение:Menora.svgМенора
</gallery>
== Төп һыҙаттары ==
{{main|13 принципов веры}}
Иудаизм бер аллалылыҡ иғлан итә<ref>{{ЭЕЭ|11877|Иудаизм}}</ref><ref>Ҡайһы бер тикшеренеүселәр иң боронғо бер аллалы дин тип зороастризмды һанай. Ләкин зороастризмдың бер аллалылығы мәсьәләһе һаман бәхәсле булып ҡала. Шулай уҡ Мысыр фирғәүене Эхнатон (б.э.т. 1364—1347 йылдар) иғлан иткән атонизм беренсе булып тора, тигән фекер ҙә бар. Ләкин атонизмдың беренселеге лә, зороастризмдыҡы кеүек үк, шик аҫтына алына. Бынан тыш, Муса Эхнатондан алдараҡ йәшәгәндер (хәйер, Мусаның ысынлап йәшәгән тарихи шәхес булыуы дәлилләнмәгән), һәм Эхнатон монотеизмды иудаизмдан күсергәндер, тигән фекер ҙә йәшәй. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр (мәҫәлән, Бертран Рассел, «Көнбайыш философияһы тарихы») иҫәпләүенсә, ивриҙар дине башланғыс осорҙарҙа монолатрия рәүешендә булған, ә монотеизм б.э.т. VI быуатта, ивриҙар Бабил әсирлегенән әйләнеп ҡайтҡас (йәғни Эхнатон йәшәгәндән күпкә һуңыраҡ), хасил була башлаған. </ref>, уны кешенең Алла
# Алла сикһеҙ Камиллыҡ, сикһеҙ Аҡыл һәм Ҡөҙрәтлелек, шулай уҡ Рәхимлек, Мөхәббәт һәм Ғәҙеллек сығанағы булып тора, ул кешене Яралтыусы ғына түгел, Атай итеп тә ҡарала.
# Тормошто Алла менән Кеше араһында
# Кешенең (һәр бәндәнең, һәр милләттең һәм тотош кешелектең) Алла Үҙ асылына һәм ҡиәфәтенә оҡшатып яралтҡан рухи йән эйәһе булыуы тураһындағы тәғлимәт, кешенең сикһеҙ һәм бөтә яҡлап рухи камиллашыуынан ғибәрәт булған идеаль тәғәйенләнеше тураһындағы тәғлимәт.
# Бөтә кешенең Аллаға мөнәсәбәттә тиң булыуы тураһында тәғлимәт: һәр бәндә Алла Улы булып тора, һәр кемгә Алла менән ҡушылыу йүнәлешендә камиллашыу өсөн юл асыҡ, һәр кемгә был тәғәйенләнешенә өлгәшеү өсөн саралар
# Шуның менән бергә иври халҡының айырым Миссияһы (йәғни Һайланмалығы) бар, ул Илаһи хәҡиҡәттәрҙе кешелеккә еткереүҙән һәм шуның аша уға Аллаға яҡынайырға ярҙам итеүҙән тора. Был бурысты тормошҡа ашырыу өсөн Алла иври халҡы менән Килешеү төҙөй һәм уға ҡанундар бирә. Алла менән Килешеү юҡҡа сығарыла алмай; ул иври халҡына юғарыраҡ кимәлдәге яуаплылыҡты йөкмәтә.
# Иудаизм бөтә кешеләргә һәм бар халыҡтарға (иври булмағандарға) [[Тора|Тора]] аша кешелеккә бирелгән әхләҡи йөкләмәләрҙең мотлаҡ минимумын үтәргә тәҡдим итә: ивриҙар бойороҡтарҙы иғлан иткән Биш китаптан 613 өҙөмтәне (мицвот) мотлаҡ үтәргә тейеш булһа,
# Рухи башланғыстың матди донъя өҫтөнән тулы хакимлығы, шул уҡ ваҡытта матди донъяның да рухи ҡиммәте булыуы
# Мәсих (Мессия, {{lang-he|מָשִׁיחַ}}, «мәсехләнгән», йәғни батша) килеүе тураһында тәғлимәт {{ВЗ2|И перекуют мечи свои на орала и копья свои — на серпы; не поднимет народ меча на народ, и не будут больше учиться воевать … и наполнится вся земля познанием Господа|Ис|2:4}}. (Мәсих ул батша, Дауыт батшаның тура вариҫы, булып торасаҡ, йәһүд йолаһына ярашлы, тереләй күккә алынған Ильяс (ивр. Элияһу, урыҫ. Илия) пәйғәмбәр тарафынан
# Үлеләрҙең донъя ахырында яңынан терелеүе (эсхатология) тураһында тәғлимәт, йәғни билдәле бер ваҡытта үлеләр үҙ кәүҙәләренә ҡайтасағына һәм ерҙә яңынан йәшәйәсәгенә ышаныу. Үлеләрҙең тереләсәге тураһында иври пәйғәмбәрҙәренең күптәре әйтә, мәҫәлән, Иезекииль (ивр. Йехәзкел), Даниил (ивр. Даниел) һ.б. Әйтәйек, Даниел пәйғәмбәр был хаҡта шулай ти: {{ВЗ2|Һәм ер ҡуйынында ятҡандар араһынан күптәр уяныр, берәүҙәр - мәңге йәшәү, икенселәр хурлыҡ һәм мәңгелек оят өсөн |Дан|12:2}}.
== Танах ==
{{main|Танах}}
Танах''
Танахты «Иври Библияһы» тип тә йөрөтәләр (христиандарҙа ул Иҫке Ғәһедтең ҡануни китаптарына инә). Унда донъя һәм кеше яратылмышы, Алла менән килешеү һәм ҡанундар, шулай уҡ иври халҡының барлыҡҡа килгәндән алып Икенсе Ҡорам осоро башланғанға тиклемге тарихы һүрәтләнә. <ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref>ре[[Христианлыҡ|христианлыҡ]] һәм [[Ислам|ислам]] барлыҡҡа килеү нигеҙе була<ref>{{ЭЕЭ|15449|Библия. Влияние Библии на мировую и еврейскую культуру}}</ref>.
Иври Библияһы төрлө контекстарҙа туранан-тура йәки ситләтеп
Исемдәрҙе ҡулланыу менән бәйле текст үҙенсәлектәрен өйрәнеү
=== Тора ===
{{
То́рa (ивр. תּוֹרָה
* Ҡағиҙә булараҡ, Тора тип Мусаның Биш китабы (грек. πεντάτευχος) йәки Муса китаптары атала.
* Биш китаптың үҙендә «Тора» тип йышыраҡ Алланың ҡайһы бер бойороҡтары (Сығ.15:25), ҡайһы бер ҡанундар (Башл.26:5) йәки теге йәки был әйбергә ҡағылышлы ҡанундар, мәҫәлән, «тотош яндырыу ҡануны (Тораһы)» (Лев.6:2), «ғәйеп ҡорбаны тураһында ҡанун (Тора)» (Лев.7:1) һ.б. атала.
* «Тора» һүҙе шулай уҡ вәғәз йәки ата-әсә кәңәштәре мәғәнәһендә лә осрай.
* Ҡайһы берҙә Тора тип тотош Танахты атайҙар.
* Мәғәнәһенең артабан киңәйеүе Яҙма Ҡанун (Тора ше-би-хтав) һәм Ауыҙ-тел Ҡануны (Тора ше-бе-‘ал пе) айырылыуға бәйле: Биш китапта осрай торған күплек формаһындағы торот һүҙе Алла асылышының ошо ике яғына ҡарай тигән билдәләмә ала, ә традиция буйынса улар Мусаға Синай тауында бирелгән тип ҡарала.
* Иң киң мәғәнәлә Тора тип бөтә иври ҡаундары тупланмаһын атайҙар.
* Тора термины шулай уҡ тәғлимәтте лә аңлата
=== Тораға комментарийҙар ===
Тора тексы һәм асылы аңлау өсөн ауыр булғанлыҡтан (шул иҫәптән хатта уны өйрәнеүсе кешеләр өсөн дә), быуаттар буйы аҡыл эйәләре уның айырым положениеларын тәфсирләргә тырыша. Ҡайһы бер тәфсирселәр, мәҫәлән, Раши, Яҙма Тораның һәр һөйләменә тиерлек комментарий эшләгән. Йола мәғлүмәттәре буйынса, Муса Синай тауында Яҙма менән бергә Ауыҙ-тел Тораһын да алған, ул тәрән, йәшерен мәғәнәләрҙе асып һала, Яҙма Тораны тулыландыра һәм «әйтеп еткерелмәгәнде» аңлата. Яҙма Торала телдән әйтелгән Тораның барлығына тура дәлил булмаһа ла, Шмот (Сығыу) китабында былай тиелгән: «Һәм Муса Раббының бөтә һүҙҙәрен яҙып ҡуйҙы…».
Ауыҙ-тел Тораһы быуындан-быуынға телдән-телгә тапшырыла, был II быуатта уның Мишна рәүешендә, һуңынан Гемарала теркәлгәненә тиклем дауам итә, улар бергә Талмудты барлыҡҡа килтерә.
Талмудтың хәҙерге баҫмаларына Тораны тәфсирләгән гаондарҙан (''геоним'' ) алып (иртә Урта быуат) XVII быуатҡа тиклемге төрлө быуын аҡыл эйәләренең комментарийҙарын индерәләр.
Комментарийҙарҙың икенсе өлөшө Мидрашҡа инә. Яратылмыш (Брешит Рабба), Левиҙар (Вайикра Рабба) (иртә мидраштар), Сығыу (Шмот Рабба) китаптарына мидраштар бар.
Шулай уҡ Тосефта (Мишнаға аңлатмалар һәм өҫтәмәләр) бар.
== Тарих ==
{{
Библия эҙләү археологияһы уңышлы барыуға ҡарамаҫтан, Танах ғәмәлдә исраилдарҙың иң боронғо тарихы тураһында мғлүмәт биреүсе берҙән-бер сығанаҡ булып тора, шунлыҡтан боронғо иври тарихының ҡайһы өлөштәре
=== Барлыҡҡа килеүе тураһында фараздар ===
Ғалимдарҙың күбеһе документаль фараз яҡлы, улар раҫлауынса, [[Тора|Тора]] (Биш китап) бер-береһенә бәйһеҙ бер нисә әҙәби сығанаҡты берләштереү юлы менән төҙөлгән, тулыһынса Муса тарафынан яҙылған китап түгел<ref>Yehezkal Kauffman, ''The Religion of Israel'' </ref><ref>Robert Alter ''The Art of Biblical Poetry'' </ref><ref>E. A. Speiser ''Genesis'' (The Anchor Bible)</ref>.
Күптәр фекеренсә, Беренсе Ҡорам осоронда Исраил кешеләре һәр халыҡтың үҙ аллаһы булыуына ышанған, ләкин уларҙың Аллаһы иң баш Алла тип һанаған, йәғни монолатрия ҡарашында торған<ref>John Bright ''A History of Israel'' </ref><ref>Martin Noth ''The History of Israel'' </ref>. Ҡайһы берәүҙәр, ҡәтғи монотеизм Бабилға ҡыуып алып кителеү осоронда зороастр дуализмына яуап булараҡ үҫешкән, тип иҫәпләй. <ref>Ephraim Urbach ''The Sages'' </ref>Танах текстарында гонаһҡа батыуҙа иблис шауҡымы булыуы телгә алына башлай, уға тиклемге сығанаҡтарҙа ул осрамай<ref>Ephraim Urbach ''The Sages'' </ref>. Был фаразға ярашлы, тик эллин дәүерендә генә күпселек йәһүдтәр үҙҙәренең Аллаһы берҙән-бер булыуына, ә уларҙың халҡын берҙәм дин туплап тороуына ышана башлай<ref>Shaye Cohen ''The beginnings of Jewishness'' </ref>.
Нью-Йорк университетының иудаика кафедраһы профессоры Л. Шиффман былай тип яҙа:
{{начало цитаты}}
Ҡайһы бер ғалимдар, патриархтарҙың дин тәғлимәте бары тик монолатрияның бер формаһы ғына булған, тип раҫлай…, ләкин Библия шаһит
{{конец цитаты}}
== Ортодоксаль иудаизм ==
{{main|Ортодоксальный иудаизм}}
[[
Ортодоксаль иудаизм (от {{lang-grc|ὀρθοδοξία}}
=== Литвактар ===
{{main|Литваки}}
Хәҙерге заман иудаизмының ашкеназ тармағындағы классиклыҡҡа нығыраҡ бирелгән йүнәлеше.
Литвактар тип аталалар, сөнки уларҙың төп дини үҙәктәре
«Литва Мәктәбе» хәсидлеккә һәм дини сионизмға ҡарағанда алдараҡ барлыҡҡа килә.
Литвактар бөйөк
Рәсәйҙә литвактар РИДООК (Рәсәй иври дини общиналар һәм ойошмалар конгресы) составына инә.
Литвак ағымына ингән билдәле раввиндар, ғалимдар һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәре: раввин Исроэль Мейр а-Коэн (Хафец Хаим), рав Шах.
122 юл:
=== Хәсидлек ===
{{main|Хасидизм}}
XVIII быуатта барлыҡҡа килгән дини-мистик хәрәкәт. Әлеге осорҙа хәсидлек үҙәктәре [[Израиль Дәүләте|Израилдә]], АҠШ-та, [[Бөйөк Британия|Бөйөк Британия]]ла һәм [[Бельгия|Бельгия]]ла урынлашҡан.
Шулай уҡ ҡара: Хабад.
129 юл:
{{main|Ортодоксальный модернизм в иудаизме}}
'''Ортодоксаль модернизм''' ортодоксаль иудаизмдың бөтә принциптарына тоғро ҡала, шул уҡ ваҡытта уларҙы хәҙерге мәҙәниәт һәм цивилизация, сионизмды дини аңлау менән яраҡлаштыра. Израилдә йәшәгән ортодоксаль динле
XIX быуатта
=== Дини сионизм ===
{{main|Религиозный сионизм}}
XX быуаттың икенсе яртыһында хәрәкәттең төп идеологтары
Хәҙергенең күренекле вәкилдәре: р. Авраам Шапира (вафаты
Рус телле иври общинаһында заман ортодоксияһы һәм дини сионизм принциптарына Зеев Дашевский һәм Пинхас Полонский етәкселек иткән Маханаим ойошмаһы эйәрә.
== Реформистик (прогрессив) иудаизм ==
{{main|Реформистский иудаизм}}
XIX быуат башында рационализм һәм ҡағиҙәләр системаһын үҙгәртеү
Прогрессив иудаизм хәрәкәте үҙен Исраил пәйғәмбәрҙәренең эшен дауам итеүсе тип иҫәпләй һәм ғәҙеллек, рәхимлелек, яҡыныңды хөрмәт итеү юлынан бара. Прогрессив иудаизм хәрәкәте хәҙерге заман тормошон иври Тәғлимәте менән бәйләргә тырыша; уның эйәрсендәре меңйыллыҡтар арауығында ла иври йолалары менән иври тәрбиәһе үҙенең көнүҙәклеген юғалтмағанлығына инана.
200 йыл самаһы элек Европала барлыҡҡа килгән прогрессив иудаизмдың бөгөн 5 ҡитғала, 36 илдә йәшәгән бер миллиондан ашыу эйәрсене бар. Эйәрсендәрҙең күпселеге АҠШ-та йәшәй, унда ивриҙар өсөн генә түгел, ә универсаль тәғәйенләнешле әхләҡи-этик тәғлимәт сифатындағы реформистик иудаизм барлыҡҡа килә. Реформистик иудаизм теләгән бер формалағы иудаизмды ҡабул иткән иври булмағандарҙы ла, атаһы йә әсәһе яҡлап иври милләтенән булғандарҙы ла иври тип таный.
Бөйөк Британияла идея йәһәтенән реформистик иудаизмға яҡын торған хәрәкәт либераль тип атала. Ә Бөйөк Британиялағы реформистик иудаизм идея яғынан АҠШ-тағы консерватив хәрәкәткә оҡшаш. Либераль, реформистик һәм реконструктивистик хәрәкәттәр йәмғеһе бергә прогрессив иудаизм тип йөрөтөлә.
== Консерватив иудаизм ==
{{main|Консервативный иудаизм}}
Иудаизмда хәҙерге осор хәрәкәте, XIX быуат уртаһында [[Германия|Германия]]ла барлыҡҡа килә, ойошҡан формалары XX быуат башында [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та ла яһала. Тәүҙән үк реформистик иудаизм тармағы булып тора.
Консерватив иудаизм АҠШ-ҡа ивриҙар Көнсығыш Европанан күпләп күскәндән һуң көсәйә, сөнки улар нигеҙҙә реформистик общиналарға береккән традицион (йәғни ортодоксаль) ғаиләләрҙән сыҡҡан ивриҙар була. Уларға немец классик реформистик иудаизмы ят була, шул уҡ ваҡытта улар йолаларҙы көн дә үтәүҙе күпселек ортодокстар кеүек мотлаҡ тип һанамай. Һөҙөмтәлә, консерватив иудаизм айырым хәрәкәт булып китә, шул уҡ ваҡытта уның йоғонтоһо аҫтында күп кенә традицион йолалар реформистик иудаизмға кире ҡайта.
АҠШ-та тағы ла Conservadox тип йөрөтөлгән ҡатлам бар, уның дини ғәмәлиәте консерватив һәм ортодоксаль (модернистик) иудаизм араһындағы урталыҡта ята. Уның ҡатнашыусылары
== Реконструктивистик иудаизм ==
{{main|Реконструктивистский иудаизм}}
Раввин Мордехай Капландың иудаизмға цивилизация тип ҡарау идеяһына нигеҙләнә, барлыҡҡа килгән сағында
== Иудаизмдың башҡа ағымдары ==
* [http://www.teena.org.il/index.php?a=st&id=368 Гуманистик иудаизм хәрәкәте ]
* Раввин Майкл Лернерҙың яңырыусы иудаизмы
=== Урыҫ милли мөхитендә иудаизм ===
Ҡара: Шәмбе өмәләре
176 юл:
== Изге урындар ==
Изге ҡала
== Израилдә иудаизмдың статусы ==
{{main|Религия в Израиле}}
<gallery align="center">
</gallery>
Израиль халҡының (5,3 млн) 25
[[Израиль Дәүләте|Израиль]]
Израилдә шулай уҡ
== Башҡа диндәр менән мөнәсәбәттәр ==
=== Иудаизм һәм мәжүсилек ===
Иудаизмдың мәжүси диндәргә мөнәсәбәтен ''Алейну Лешабе́ах'' доғаһы күрһәтеп тора (хәҙерге тексын Бабил талмудсыһы Рав Аба Арика яҙған, III быуат), иври тәүлек әйләнәһенең дини хеҙмәттәре барыһы ла ошо доға менән тамамлана:
{{начало цитаты}}
Бөтөн донъя Раббыһын данлау, бар донъяны Яралтыусының бөйөклөгөн иғлан итеү беҙгә йөкмәтелгән. Сөнки ул беҙҙе донъя халыҡтарына оҡшаш итмәгән, ерҙәге ҡәбиләләр кеүек булыуҙы мөмкин итмәгән. Ул беҙгә уларҙың тәҡдирен бирмәгән, уларҙың барыһына биргән яҙмышты беҙгә бирмәгән. Сөнки улар бушлыҡҡа һәм юҡлыҡҡа табына һәм улар ҡотҡармай торған илаһтарға доға ҡыла <…>.
{{конец цитаты|источник=Русский перевод по: «Сидур ''Врата молитвы''» под редакцией [[Полонский, Пинхас|Пинхаса Полонского]] — М., 1993, стр. 144—145.}}
Йәһүд общинаһына эллиндар динен тағырға маташыу Маккавейҙар һуғышына сәбәпсе була.
{{
=== Иудаизм һәм христианлыҡ ===
{{main|Иудаизм и христианство}}
{{
Тотош алғанда, иудаизм христианлыҡҡа
{{начало цитаты}}{0/{{ВЗ2|Тогда Я вложу в уста всех народов ясные речи, и станут люди призывать имя Господа и будут служить Ему все вместе|Соф|3:9}}}
Христианлыҡты уның IV быуатта эшләнгән тринитар һәм христологик догматикаһы менән бергә илаһҡа табыныу (мәжүсилек) тип аңларғамы, әллә
{{lang-he|יֵשׁוּעַ}}}Христианлыҡ тарихи йәһәттән иудаизм эсенән яралған: [[Ғайса]] ({{lang-he|יֵשׁוּעַ}}) үҙе һәм уның эйәрсендәре (апостолдар) йәһүд булып тыуған һәм тәрбиәләнгән; ивриҙар уны күп һанлы йәһүд секталарының береһе тип иҫәпләй. {{Библия2|Деян|24|24-й главе Книги Деяний}}Мәҫәлән, апостол Павел өҫтөнән судта Павел үҙен фарисей тип атай, шуның менән бергә был баш ҡаһин менән йәһүд аҡһаҡалдары тарафынан әйтелә. {{НЗ2|представителем Назорейской ереси<ref>Слово '''ересь''' (haireseos) в те времена имело несколько значений и отличалось от нынешнего его понимания См. [[Питанов, Виталий Юрьевич|Питанов В.Ю.]] [http://www.rspp.su/articles/pitanov/eres.html Почему христиане борются с ересями]</ref>|Деян|24:5}}
Иудаизм фекеренсә, Насратта (ивр. Нацрат, урыҫ. Назарет) йәшәгән [[Ғайса]] бер ниндәй дини әһәмиәткә эйә түгел, һәм уның мәсихлек статусын таныу (шуға ярашлы, «Христос» (Мәсих) тигән титулды ҡулланыу) дөрөҫ түгел<ref>[http://www.skeptik.net/religion/christ/jews_chr.htm Пинхас Полонский. ''Евреи и христианство'' ]</ref>. Ул осорҙоң дини
=== Иудаизм һәм ислам ===
[[Ислам|Ислам]] менән иудаизмдың үҙ-ара мөнәсәбәттәре башланыу VII быуатта Ғәрәп ярым утрауында ислам барлыҡҡа килеү һәм таралыу менән бәйләнгән. Ислам менән иудаизм Ибраһим диндәренә ҡарай һәм Ибраһимдан башланған боронғо
Йәһүҙиҙәр, христианлыҡтан айырмалы, исламды эҙмәүэҙлекле монотеистик дин тип таный<ref>{{ЭЕЭ|12576|Маймонид}}</ref>. Ҡағиҙә булараҡ, мосолман илдәрендә йәшәгән йәһүдтәргә үҙ динен тоторға һәм үҙҙәренең эске эштәренә идара итергә рөхсәт бирелгән.<ref>Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. стр.10,20</ref> Улар торор урын һәм һөнәр һайлауҙа ирекле булған <ref>Lewis, стр. 8,62</ref> Ислам Андалусияһында (Испания)
Ғәҙәттә, мосолман булмағандар, шул иҫәптән ивриҙар ҙа, мосолман илдәрендә подданный сифатында йәшәгән. Был халыҡтар өсөн Ғәббәсиҙәр осороноң абруйлы мосолмандары тарафынан эшләнгән ҡанундарға нигеҙләнгән зимми статусы булған.<ref name="Зимми">{{книга
|автор = [[Бат Йеор]].
|часть = Исторический очерк
233 юл:
|isbn = 0-8386-3233-5
|тираж =
=== Иудаизм динен тотоусы халыҡтар ===
{{
Быуаттар ағышында иври диаспораһында мәҙәни һәм тел үҙенсәлектәре буйынса айырымланған төркөмдәр барлыҡҡа килгән. Күптәре айырым иври этнолекттарында, диалекттарында һәм телдәрендә һөйләшә.
251 юл:
== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал = Иудаизм
|Викисловарь = иудаизм
|Викиучебник =
Юл 293 ⟶ 294:
* [http://www.machonmeir.org.il/Russian/ Махон Меир]
* [http://sinagoga.jeps.ru/iudaizm/praktika-evrejskoj-zhizni/ Практика иудаизма]
{{Еврейство}}
{{Евреи}}
[[ru:Иудаизм]]
▲[[Category:Йәһүҙилек]]
|