Ағас: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ағас'''  — үҙағаслы олондан һәм япраҡлы сатырҙан торған типик формалағы ағаслы [[үҫемлек]].

[[FileФайл:Neukom-Vivarium-2919.jpg|thumb|right|250px|Вивариялағы Нойкомалағы ғәҙәти рәүештә тарҡалыусы үлек ағас

([[:en :Olympic Sculpture Park|Olympic Sculpture Park]], [[Сиэтл]])]]

'''Киң япраҡлы''' ағастарҙың яҫы һәм киң япраҡтары бар  — уларҙың ҡалынлығы оҙонлоғона һәм киңлегенә ҡарағанда күпкә кәмерәк, ғәҙәттә йылына бер тапҡыр ҡойола. Киң япраҡлы (йәки ябайыраҡ япраҡлы) ағастар ғәҙәттә [[сәскә]] аталар һәм [[емеш]] бирәләр. Был төркөмгә [[саған]], [[бук]], [[йәсин ағасы]], [[эвкалипт]] һ. б. ҡарай.

Япраҡтарҙың төрөнә ҡарап синыфланыуҙан тыш, япраҡтарының ағаста тороу ваҡытына ҡарап япраҡ ҡойоусыларға һәм мәңге йәшелдәргә бүленәләр.

'''Мәңге йәшел''' ағастарҙа аныҡ ҡына япраҡ ҡатламын алмаштырыу ваҡыты юҡ: йыл әйләнәһенә ағаста япраҡтар була, улар бер юлы ҡойолмай, әкренләп кенә ҡойолоп алмашына бара.

'''Ағас тамыры'''  — ул, ғәҙәттә, үҫемлектең ер аҫтында урынлашҡан өлөшө. Төп функциялары  — ағасты вертикаль торошта тота, тупраҡтан туҡлыҡлы матдәләрҙе һурып алыу һәм уларҙы олон буйлап тапшырыу. Тамырҙар киң таралған булалар: улар 30 метрға тиклеп тәрәнлеккә һәм тирә-яҡҡа 100 метр ян-яҡҡа таралыуы мөмкин. Ҡайһы бер ағастарҙың тамырҙары һауала аҫылынып тороуы мөмкин, улар ер өҫтөндә урынлашалар, һәм уларҙың функциялары япраҡтарҙыҡына оҡшаш.

'''Ағас олоно''' сатыр өсөн терәк функцияһын үтәй, һәм шулай уҡ тамыр менән сатыр араһында матдәләр тапшырылыуын башҡара.

Ҡышҡы ваҡытта һыу һәм туҡлыҡлы матдәләр һаҡлағысы сифатын башҡара. Ағас олоно үҙәктән һәм үҙағастан тора, һуңғыһы ''камбийҙан'' эскә ҡарай үҫә, йыллыҡ үҫеү балдаҡтарын барлаҡҡа килтерә – — ағастың арҡыры киҫемендә күренгән асыҡ һәм ҡара өлөштәр. Йыллыҡ үҫеү балдаҡтарын һаны урта зонала урынлашҡан урмандарҙа ағас йәшенә тиң, ә уларҙың ҡалынлығы иһә – — һәр-бер билдәле йылдағы ағастың йәшәү ысулына тиң була. Ҡоролоҡ райондарҙа яуым-төшөм үткәндән һуң ағастарҙа ялған йыллыҡ үҫеү балдаҡтары хасил булыуы мөмкин. Тышҡы яҡтан олон ҡабыҡ менән ҡапланған була. Ғәҙәттә ағастың бөтә ғүмер оҙонлоғо эсендә бер генә олоно була. Төп олон зарар күргән (бысылған) осраҡта ҡайһы бер ағастарҙа йоҡлаған бөрөләрҙән туғандаш олондар уҫеп сығыуы мөмкин.

'''Ағас сатыры''' – — беренсе ботаҡланыуҙан ағастың осона тиклем олондо дауам итеүсе ағастың юғарғы өлөшөндәге ботаҡтар һәм япраҡтар берҙәмлеге, йәки ҡыуаҡтағы бөтә ян-яҡтағы ботаҡтар таралмаһы менән япраҡтар. Шулай уҡ киләһе үҙенсәлектәрҙе айыралар: ағас сатырына ҡарап – — колонна кеүек тән таралмалыға, сатыр тығыҙлығына ҡарап – — тығыҙ ҙан һирәккә тиклем, һәм ажурлы. Яҡтылыҡ тәҫьирендә япраҡтарҙа [[фотосинтез]] арҡаһында кәрәкле матдәләр синтезланыуы бара.

[[Файл:Sequoiadendron giganteum at Kenilworth Castle.jpg|thumb|250px|[[Секвойядендрон]] (Sequoiadendron giganteum) 60—80 метр бейеклеккә етә. 135 метр бейеклеккә еткән экземплярҙар билдәле]]

* Редвуд милли паркында урынлашҡан [[секвоясеквойя]] төрөнә ҡараған ағастар иң бейек буйға етә, ул ағастарҙың оҙонлоғо 115,55  м етә

* Донъялағы иң йыуан ағас [[баобаб]], диаметры 15,9  м.

* Раҫлауҙарға ҡарағанда, ер шарындағы иң карт ағас  — [[Швеция]]ның көнбайышында тауҙар араһында, бәлки боҙ периодынын үҫеүсе гигант шыршы. Уға 9550 йыл тирәһе.

* [[Каури]]  — донъялағы иң ҡарт ағастарҙың береһе.

Ағас, таш кеүек, төшөрөлгән һүрәттәрҙе һаҡлап ҡалыусы тәбиғи материал булып тора, быныһы иһә, ғалимдар раҫлауынса, күп телдәр араһында яҙыуҙың үҫешенә булышлыҡ иткән. Яныу һәләте  — утты үҙләштереүҙә, быныһы иһә кешенең таралыу ареалын кинәт төньяҡҡа ҡарата киңәйеүенә, һәм яңы торлаҡ төрҙәрен үҙләштереүҙә булышлыҡ иткән: мәмерйәләр, өйҙәр, иглу һ.б. Янып бөткәндән һуң ҡалган күмер иң тәүге ҡаяла төшөрөлгән рәсемдәрҙә ҡулланылған. Уҙағастың һыуға ҡарағанда кәм тығыҙлағы судно гиҙеүсәнлек уҫеүенә булышлыҡ иткән: һалдарҙан башлап һәм каравеллалар менән тамамлап – — күп йылдар буйына суднолар ағастарҙан яһалғандар. Ҡайһы бер ағастарҙың сәскә атыу үҙенсәлектәре доньялағы күп халыҡтар мәҙәниәтендә уртаҡ исем булғандар, шулай, Японияла сакура сәскәһе күп шағирҙар менән далыҡланған һәм йыш медитация һәм ял итеүҙә ҡуланыла. Көнсығышта персик образы киң таралған, Рәсәйҙә алма сәскәһе маҡтап йырланған. Музыкаль ҡоралдар кеүеҡ үк, (уларҙың күбеһе билдәле ағас сорттарынан эшләнә) емеш-еләк бөтә байрамдарҙың һис шикһеҙ атрубуты булып тора.

Боронғо [[кельттар]] һәм друидтар ағастар менән үҙ-ара бәйләнештә булғандар, сихыр йолаһында «"коелбрен»"дар тигән  — бармаҡ ҙурҙығындағы ағас таяҡтар ҡулланғандар, шуларҙың һәр береһендә ағастың тоҡомона ҡарап 20-нән булған огама тамғаның береһен яндырып йәки соҡоп яҙылған. Коелбрен огама сихри серҙәргә хазинаһы асҡысы булып тора һәм друидтар көсөнөң төп сығынығы булып тора.

* [http://hort.ifas.ufl.edu/woody/ University of Florida'sFlorida’s Landscape Plants website]