Ваҡыф: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ваҡыф''' (''ваҡф {{lang-ar|وقف}}, ''күплектә'' {{lang-ar|أوقاف}} (туҡталыш)'')  — [[ислам]] таралған илдәрҙә дин һәм хәйриә өсөн (күсемле һәм күсемһеҙ) тәғәйенләнгән милек.

Башҡортостанда тәүге ваҡыф 1829 йылда теркәлгән: сауҙагәр Ғ.Ғ.Ибраев үҙенең йылына 200 һумға тиклем табыш килтергән 5 сауҙа кибетен, үҙ аҡсаһына төҙөткән Стәрлетамаҡ йәмиғ мәсете биналарын, 2 мәҙрәсәне (таштан һәм ағастан), ашнаҡ бүлмәһен (таштан) һәм ҡоҙоҡто мосолман йәмәғәтселеге милкенә тапшыра. 1848 йылда 90 дисәтинә ер иғәнә итә. 1834 йыл Беренсе йәмиғ мәсете эргәһендә ваҡыф йорто (бер ҡатлы, ағастан; 1844 йыл яна) төҙөлә, унда попечителлек советы ултырыштары үткәрелә. 1898 йылда Өфө губернаһында һәм Ырымбур губернаһында 10 ваҡыф (айырым кешеләрҙең аҡсаһына төҙөлгән мәсеттәр; сауҙа кибеттәре, һөнәрселек оҫтаханалары, бәләкәй ер участкалары) теркәлә. Ә. М.Хөсәйеновтың Хөсәйеновтың — 500 мең (1906), Яуышевтарҙың  — 50 мең (1907), Ф. Тәвкилеваның 30 мең (1908) һумлыҡ иғәнәләре иң күләмлеләре була.

Ерҙе ваҡыфҡа тапшырыу “Башҡорттар«Башҡорттар тураһында положение”положение» һәм уға 1865 йылдың 2 июлендәге ҡушымталар, 1869 йыл 10 февраль законы менән сикләнә, уларға ярашлы мәсеттәргә, мәҙрәсә һәм мәктәптәргә башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен бүләккә алыу тыйыла. Ерҙәр губерна башҡармаларының, айырым осраҡта хатта императорҙың махсус рөхсәте менән генә ваҡыф ителә алған. Мәҫәлән, 1903 йыл дворян С. С.Йәнтүрина тарафынан Бәләбәй өйәҙе Килем ауылы (хәҙерге Башҡортостандың Бүздәк районы) йәмиғ мәсетенә ваҡыф ителгән 200 дисәтинә ер, ер биләү торошо ентекле тикшерелеп, 1907 йылдың 8 ғинуарында Николай II‑нең рөхсәт биреүсе указы сыҡҡандан һуң ғына ғәмәлгә ашырыла. 1912—14 йй. Ырымбур мосолман дини йыйылышы документтарында башҡорт йәмғиәттәренә ерҙе (1706 дисәтинә) В. итеп биреүҙе тыйыуҙың 20 осрағы теркәлгән. 20 быуат башында Ырымбур мосолман дини йыйылышында эш башҡарыу тәртипкә һалына, мөтәүәллиҙәр эшмәкәрлегенә контроль көсәйә, ер биләмәләрен үтә арзанға һәм үтә оҙайлы ваҡытҡа (1902 йылдан алып иң оҙайлы ҡуртым ваҡыты  — 3 йыл) биреүгә юл ҡуймау маҡсатында, ҡуртым килешеүҙәрен тикшереү ойошторола. 1917 йыл октябре Ырымбур мосолман дини йыйылышы буйһоноуында ваҡыф биләмәләре булған 91 дини учреждение була. Мәсеттәр һәм уҡыу йорттары ҡарамағында хужалыҡ ҡаралтылары менән 49 йорт, 2 ҙур ҡунаҡхана комплексы, 20 сауҙа кибете, 1382 дисәтинә ер һәм 516,6 мең һумдан ашыу ҡағылғыһыҙ банк капиталы була. Ваҡыф дөйөм хаҡы яҡынса 1 млн һум тәшкил итә.<ref>{{Citation

|journal=[[University of Pennsylvania Law Review]]

* ''О. Г. Большаков''. Вакф // Ислам: Энциклопедический словарь. — М.; [[Наука (издательство)|Наука]]. Главная редакция восточной литературы, 1991. — 315 с : ил. ISBN 5-02-016941-2 ('''С.45''')