Атеизм: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Xqbot (фекер алышыу | өлөш)
ә робот өҫтәне: af, an, ang, ar, arz, az, bar, bat-smg, be, be-x-old, bg, bjn, bn, bo, br, bs, ca, ckb, cs, cy, da, de, diq, el, en, eo, es, et, eu, fa, fi, fiu-vro, fo, fr, fur, fy, ga, gd, gl, haw, he, hi, hr, ht, hu, hy, ia, id, ie, is, i
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
[[Рәсем:Atom of Atheism-Zanaq.svg|right|thumb|120px|Атеистар символы]]
'''Атеи́зм''' ((({{lang-grc| ἄθεος}} "аллаһыҙ" һүҙенән; шулай уҡ '''дәһрилек''', '''динһеҙлек''') —
'''Атеи́зм''' ( {{lang-grc|ἄθεος}}, ''аллаһыҙлыҡ'') — [[аллаһ|аллаға]], йәндең үлемһеҙ булыуына, әхитәткә, теге донъялағы йәшәүгә ышаныу кеүек дини ҡараштарҙы кире ҡаға торған донъяға ҡараш. Атеизм, ғөмүмән Алла һәм тәбиғи булмаған көс юҡ тип иҫәпләй.
[[Алла]], илаһи заттар һәм рухтар, башҡа матди (материаль) булмаған заттар һәм көстәр, әхирәт донъяһы булғанлығын, йәндең үлемһеҙ булыуын һ.б. кире ҡаҡҡан донъяға ҡараш.
Атеизм буйынса, тәбиғи донъя үҙ-үҙенә тулы нигеҙ булып тора һәм булмышы өсөн Алла йә илаһи заттар яғынан терәккә мохтаж түгел. Донъялағы барлыҡ [[дин]]дәр ҙә кеше тарафынан уйлап сығарылған, тип иҫбат ителә.
 
Атеизм бик боронғо заманда уҡ ижтимағи-сәйәси мөнәсәбәттәрҙең үҫеше, [[фән]] һәм материалистик философияның уңыштары нәтижәһендә барлыҡҡа килгән.
 
Үҙ-үҙен атеист тип һанаған кешеләр илаһи заттар барлығына шиксел ҡарай – уларҙың ысынбарлыҡта бар булыуы тәжрибә, һиҙем йә һынау аша иҫбатлана алмай, тип раҫлана. Атеизм яҡлы кешеләр үҙ ҡарашын шулай уҡ [[фәлсәфә]], [[социология]] йә [[тарих]]ҡа таянып яҡлай; уларҙың күбеһе донъяуи (дини булмаған) фәлсәфә йүнәлештәренә эйәрһә лә, барлыҡ атеисттарға хас булған дөйөм фекер-ҡараштар системаһын йәки тәртип ҡалыбын айырым билдәләп булмай.
 
Атеизмды [[агностицизм]]дан айырым күрер кәрәк. Агностицизм буйынса, Алланың барлығы-булмағанлығын танып белеү йәки аңға таянып иҫбатлау өсөн ысул юҡ {{cite web|url=http://plato.stanford.edu/entries/atheism-agnosticism/|title=Atheism and Agnosticism|publisher=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref>; шул уҡ ваҡытта агностиктар берҙәм йә бер нисә Аллаға ышана ала.
Атеистар иһә Аллаға ышаныуҙы ҡәтғи рәүештә кире ҡаға һәм быны йыш ҡына аҡылға таянып нигеҙләй. Ҡағиҙә булараҡ, уларҙың фекер йөрөтөүе түбәндәге өс юлдың (Алланың барлығына ҡаршы дәлилдең) береһенә эйәрә:
* '''Яуызлыҡ мәсьәләһе:''' донъяла миһырбанлы (ихлас күнелле), ҡөҙрәтле (сикһеҙ ҡеүәтле) һәм бөтә нәмәне белеүсе Алла булһа, яманлыҡ менән яуызлыҡ барлығын нисек аңлатып була? Логик фекерләү күҙлегенән, бындай сифаттарға эйә булған Алланың барлығы һәм шул уҡ ваҡытта донъяла яуызлыҡ бар булыуы бер-береһенә ҡаршы килә.
* '''Бер-беренә тура килмәгән вәхиҙәр''' (Алла тарафанан күндерелгән асыштар) '''мәсьәләһе''': күпселек теологтар, әүлиә-пәйғәмбәрҙәр һәм динсел әҙәмдәр ҡабул итеп таратҡан асыштар бер-береһенә тура килмәй, тип иҫбатлана. Ябай кеше бындай асыштарҙы тоҫмаллап ҡабул итергә йә кире ҡағырға мәжбүр; аңға таянып был ҡаршылыҡтарҙы сисем булмай.
* '''Алланың йәшерен булыуы мәсьәләһе''': Алла ысынбарлыҡта бар булһа һәм бөтә кешеләрҙе үҙенең барлығына ышандырырға булһа, ул бынын өсөн хәл-шарт тыуҙырып үҙен белдерер ине. Әммә-ләкин, уға ышанмаған һәм һаҡсыл ышанмаусан кешеләрҙең күп; был йәһәттән, Алланың бар булыуы шикле, тип иҫбатлана.
 
Ниндәй ҙә булһа Алланың бар булыуын ҡабул итеү өсөн шәхси асыш кәрәк, тип күрһәтелә. Алланың барлығын иҫбатлаған дәлилдәр тик бер генә дин өсөн хас түгел; киреһенсә, был дәлилдәр тигеҙ нигеҙлек менән төрлө диндәргә ҡағылышлы ҡулланыла ала. Кеше ниндәй ҙә булһа бер динде ҡабул итһә, башҡа диндәрҙе кире ҡағырға тейеш була. Шәхси асыш булмаған осраҡта ысынлыҡҡа дәғүә итеүсе диндәр араһынан береһен һайлап алыу ҡыйынға төшә.
 
[[Христианлыҡ|Христиандар]] [[Ғайса|Ғайса пәйғәмбәр]] донъяны ҡотҡарыусы һәм Алланың улы, тип ышана; [[Йәһүҙилек|йәһүҙиләр]] быға ҡаршы килә. Мосолмандар [[Ҡөръән]] Алла тарафынан тапшырылған, тип ышана; христиандар ҙа, йәһүҙиләр ҙә быға ышанмай. Бындай бер-беренә тура килмәгән ҡараштар бихисап; хата берҙәм дин эсендә лә тарҡалыу осраҡтары аҙ түгел. Мәҫәлән, христианлыҡ диненең эсендә бер күп йүнәлештәр бар; улар йыш ҡына бер-беренә тап килмәй.
 
 
== Этимология ==
[[Рәсем:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|thumb|left|250px| III быуатта папируста яҙылған Ефестәргә хаттағы {{lang|grc|αθεοι}} (''atheoi'') тигән грек һүҙе «аллаһыҙ» тип тәржемә ителә]]
Юл 10 ⟶ 27:
«Атеист» һүҙе беренсе мәртәбә [[1577]] йылда ҡулланыла<ref>{Meredith. The auncient ecclesiasticall histories of the first six hundred years after Christ, written by Eusebius, Socrates, and Evagrius. London. 1577 . pages 63 55193813 The opinion which they conceaue of you, to be Atheists, or godlesse men.</ref>.
Һуңыраҡ, [[1621]] йылда ҡәрҙәш ''деист'' һүҙе ҡулланыла<ref>{{ Burton Robert. Бёртон, Роберт. The Anatomy of Melancholy. 1621. III. iv. II. i Cosen-germans to these men are many of our great Philosophers and Deists.</ref>, ''теист'' — в [[1662]]<ref> Martin | Edward. His opinion concerning the difference between the Church of England and Geneva [etc.]. London. 1662. Five Letters 45 To have said my office..twice a day..among Rebels, Theists, Atheists, Philologers, Wits, Masters of Reason, Puritanes [etc.].</ref>, ''теизм'' — [[1678]]<ref> Cudworth Ralph. Кедворт, Ральф. The true intellectual system of the unive. London. 1678 Preface url=http://www.library.usyd.edu.au/libraries/rare/modernity/cudworth.html|quote= Nor indeed out of a meer Partiall Regard to that Cause of Theism neither, which we were engaged in.</ref> (башҡа сығанаҡтарҙа [[1743]] йылда <ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00078/04800.htm?text=теизм «Теизм» в БСЭ.]</ref><ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/brokminor/article/21/21745.html?text=кедворт Кедворт, Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона]</ref>) һәм ''деизм'' — [[1682]] йылда<ref> Dryden John. Драйден, Religio laici, or A laymans faith, a poem. London. 1682. 11081103 Prefac…namely, that Deism, or the principles of natural worship, are only the faint remnants or dying flames of revealed religion in the posterity of Noah… </ref>.
 
== Хәҙерге хәл торошо ==
[[Рәсем:Ateísmo en el mundo.PNG|thumb|240px|Донъяла атеистар һәм агностиктар яҡлы кешеләр һаны (%). Сығанаҡ: Zuckerman (2006)]]
Күп илдәрҙә асыҡтын-асыҡ атеизм фекерен таратыу енәйәт тип иҫәпләнә. Мәҫәлән, [[Библия]] йә Ҡөрьән ысынбарлыҡҡа тура килмәй, йәки Алла юҡ тип әйтеү хыянат тип табылған илдәр әле лә бар<ref>[http://humaniststudies.org/enews/?id=348&article=0 Goodbye to Blasphemy in Britain]</ref>. Мәҫәлән, [[Иордания]]ла 2008-се йылда Ислам Самһан исемле шағирҙы суд «Ислам динен хурлау»ҙа ғәйепле тип таба; ул Ҡөрьәндең ҡайһы бер аяттарын үҙенең ғишык шиғырҙарына ҡушып китап баҫтырған булған <ref>[http://www.dailystar.com.lb/article.asp?edition_id=1&categ_id=4&Article_id=97072#axzz16m7kB2LP]</ref>.
[[Бөйөк Британия]], [[Канада]], [[Голландия]] һәм [[АҠШ]] кеүек илдәрҙә атеистар хоҡуҡтарын яҡлаған ҡанундар бар. Закон буйлап, был илдәрҙә атеистар башҡа граждандандар менән тигеҙ хоҡуҡлы. “Дин иреклеге” тип аталған халыҡ-ара ҡанун динһеҙ булыу хоҡуғын да үҙенә индерә.
 
Бөгөнгө көндә, донъя халҡының 2.3%-ы үҙен атеист тип билдәләй; 11.9% самаһы үҙен ‘’нонтеизм’’ яҡлы, йәиһә дингә битараф тип таныта.
[[Рәсәй]]ҙә «битараф» кешеләр 48%-ты тәшкил итә. Европа илдәрендә был һан 6%-тан ([[Италия]]ла) 85%-ҡаса ([[Швеция]]ла) тәшкил итә.
 
 
== Төшөнсәләр күплеге ==
Кли́нтон Ри́чард До́кинз атеизмды түбәндәге квалификацияға булә:
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Атеизм» битенән алынған