Башҡортостандың һыу ресурстары: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Ардах18 (фекер алышыу | өлөш) әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
2 юл:
Республикабыҙҙың иң ҙур йылғаларының күпселеге [[Каспий диңгеҙе]] бассейнына ҡарай. Улар
== Ер өҫтө һыуҙарының барлыҡҡа килеү шарттары ==
Беҙҙә йылға һәм күлдәрҙе һыу менән туйындырыусы төп сығанаҡ
Башҡортостан йылғалары
== Ағиҙел ==
Республикабыҙҙың иң ҙур йылғаһы
=== Рәшит Ниғмәти. Йәмле Ағиҙел буйҙары ===
::::::: Урал!
::::::: Үҙе Боҙ диңгеҙҙең һыуын эсә,
::::::: Ә ҡойроғо ҡойона Аралда.
::::::: Быуаттарҙың баш өҫтөнән ҡарап,
::::::: Мәғрур тора бында ҡаялар.
::::::: Шул Уралдың гранит итәктәре
::::::: Ҡара ҡаяларын иретеп,
::::::: Ағиҙелкәй һыҙылып ағып сыға,
::::::: һалҡын терегөмөш шикелле.
::::::: Ярҙарында талдар тулҡыналар,
::::::: Шаулашалар ялбыр ҡайындар,
::::::: Төптәрендә ваҡ таш,
:::::::::::::: әйтерһең дә,
::::::: Барлыҡ йондоҙ шунда байыған. Ағиҙелкәй!
::::::: һинең буйҙарыңда Нисә быуын ғүмер кисергән,
::::::: Үҙең кеүек тәрән,
::::::::::::: үҙеңдәй киң
::::::: Күпме йыр бар һинең исемгә!
Аҡ һыуҙарын көмөш кеүек ялтыратып аҡҡанғалыр башҡорттар шундай исем биргән уға. Аҡ төҫтө йылғаға уның һыуында ирегән эзбизле тоҡомдар бирә. Ағиҙел Яңы Хөсәйен ауылынан төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 6 километрҙа Әүәләк һырты менән Оло Ирәмәл тауы араһынан ағып сыға. Үрге ағымында ул һырттар араһынан көньяҡ-көнбайышҡа табан юл ала. Бында ул тауҙарҙы йырып аҡҡан тарлауыҡлы тау йылғаһын хәтерләтә. Иҙел 1 километр араға 2
Урта ағымында Ағиҙел тауҙар ҡосағынан ысҡынып, инде тынысла-ныбыраҡ төньяҡҡа табан юл тота. Бында ул
Түбән ағымында
Түбәнге үҙәнендә ҡомлоҡтар һәм ҡырсынташлы пляждар, ваҡ утрауҙар һәм ҡылылар йылғаға бик матур күренеш бирә. Бейек үҙәнендә йылға яры буйлап киртләстәре 4—5 метрға еткән урындары бар. Бында яр буйы һорғолт ҡом ҡатламы менән ҡапланған. Урыны-урыны менән киртләстәр араһында ҡараһыу һоро ҡатламдар килеп сыға. Былары һуңыраҡ осорҙар япмаһы аҫтында ҡалған боронғо, серемтәле ҡатламдар була.
46 юл:
== Өфө йылғаһы ==
Өфө йылғаһы (Ҡариҙел)
== Күлдәр ==
[[Файл:Асылыкуль.jpg|thumb|300px|right|Асылыкүл]]
Республикабыҙҙа 1000-дән ашыу күл иҫәпләнә. Иң ҙурҙары
Күлдәрҙең килеп сығышы төрлөсә. Асылыкүл менән Ҡандракүл уйһыулыҡта урынлашҡан, ғалимдарҙың фекеренсә, улар карст үҙгәрештәре һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Урал аръяғы күлдәре иһә тектоник үҙгәрештәрҙән хасил булған. Быларҙан тыш, республикабыҙҙа ҡылыларҙан барлыҡҡа килгән күлдәр ҙә бик күп.
Юл 55 ⟶ 56:
== Ер өҫтө һыуҙары һәм кеше ==
Башҡортостандағы бөтә йылғаларҙың йыллыҡ ағымы уртаса 35 куб км тәшкил итә. Уларҙан Ағиҙел йылғаһына уртаса килгән йылда 30 куб км тура килә. Ҡорораҡ килгән йылдарҙа Ағиҙел ағымы 23 һәм хатта 17 куб километрға тиклем кәмергә мөмкин. Республиканың һыу ресурстары менән тәьмин ителеүе Рәсәй буйынса уртаса күрһәткестән аҙыраҡ. Мәҫәлән, Башҡортостанда йәшәгән һәр кешегә тәүлегенә 25 м3 һыу тура килһә, Рәсәй буйынса был күрһәткес
Һыу ресурстары тигеҙ бүленмәгән. Таулы, дым тартҡан төбәктәр һыуға байыраҡ. Таулы Башҡортостан һәм уның төньяҡ-көнсығы-шындағы төбәктәр дөйөм һыу ресурстарының 48
Республиканың көньяҡ-көнбайышында, шулай уҡ Урал аръяғында ҡоролоҡлораҡ төбәктәрҙә йылға-күлдәр һирәк һәм аҙ һыулы.
Юл 67 ⟶ 68:
Үҙ-ара тәьҫир итешеүҙең үрҙәгегә ҡапма-ҡаршы яғын: һыу —> кеше бәйләнешен ҡарап үтәйек, йәғни кешенең хужалыҡ эшмәкәрлеге республика һыуҙарына нисек йоғонто яһай тигән һорауға яуап бирәйек.
Хәҙерге ваҡытта республикабыҙҙа кешенең һыу ресурстарына кире йоғонтоһо үҙен ныҡ һиҙҙерә. Ауыл хужалығы һәм сәнә-ғәт, шулай уҡ ҡалалар үҫкән һайын һыуҙы эсер өсөн, һуғарыр өсөн һәм хужалыҡ маҡсаттарына тотонор өсөн ихтыяж да өҙлөкһөҙ үҫә бара. Йылға ағымы йылына 35 куб км тәшкил иткәндә был маҡсаттарҙа йыллыҡ һыу тотоноу күләме 2,4 куб км булды ла инде. Бер ҡараһаң, был һан ҙур ҙа һымаҡ түгел
Әммә һыуҙы тотоноу уны бысратыу һәм бысраҡ һыуҙы йылғаларға ағыҙыу менән бергә бара. Шул сәбәпле йылғаларҙың күп өлөштәрендә һыу эсер өсөн яраҡһыҙ. Унда таҙа һыуға даими рәүештә бысраҡ һыу ағып төшөп ҡушыла бара. Мәҫәлән, 1989 йылда республика
йылғаларына 773
Кешенең хужалыҡ эшмәкәрлегендә һыуҙы һаҡсыл тотонмау ҙа һыу ресурстарын аҡрынлап һайыҡтырыу сәбәптәренең береһе. Был бигерәк тә ваҡ йылғаларҙа ныҡ һиҙелә. Мәҫәлән, 8 йыл эсендә (
== Һыу ресурстарын һаҡлау ==
Юл 78 ⟶ 79:
# Таҙартыу ҡоролмалары төҙөлә. Улар ярҙамында йылғаларҙың бысраныуын яйлап кәметеүгә өлгәшелә.
# һыу менән тәьмин итеүҙең әйләнешле системаһы индерелә. Ошо системалар иҫәбенә республика йылғаларынан таҙа һыу тотоноуҙы 30 %-ҡа кәметергә мөмкин булды.
# Ҡар тотоу һәм һыу һаҡлағыс урман һыҙаттарын киңәйтеү эштәре үткәрелә.
Был саралар Ағиҙелдең һәм башҡа йылғаларҙың бысраныуын бер ни тиклем кәметеүгә булышлыҡ итте. Әммә таҙартылмаған һәм өлөшсә генә таҙартылған һыуҙарҙы йылға-күлдәргә ағыҙыу дауам итә икән, һыу ресурстарын һаҡлау проблемаһы тулыһынса хәл ителә алмай, һыуҙарҙы һаҡлау проблемаһын хәл итеүҙә берҙән-бер юл
== Әҙәбиәт ==
* Хисмәтов. М. Ф., Сухов В. П. Башҡортостан географияһы.9 класс өсөн дәреслек. Өфө «Китап»2001 й. 200 бит. ISBN 5-295-02757-0 (урыҫ) ISBN 5-295-02870-4 (башҡ)
* Башкирская энциклопедия. Гл. ред. М. А. Ильгамов т. 1. А-Б. 2005. — 624 с.; ISBN 5-88185-053-X. т. 2. В-Ж. 2006. −624 с. ISBN 5-88185-062-9.; т. 3. З-К. 2007. −672 с. ISBN 978-5-88185-064-7.; т. 4. Л-О. 2008. −672 с. ISBN 978-5-88185-068-5.; т. 5. П-С. 2009. −576 с. ISBN 978-5-88185-072-2.; т. 6. Советы нар. хозяйства. -У. 2010. −544 с. ISBN 978-5-88185-071-5; т. 7. Ф-Я. 2011. −624 с.. науч.. изд. Башкирская энциклопедия, г. Уфа.
[[Категория:Башҡортостан географияһы]]
|