Типтәрҙәр: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:18 2473 Book illustrations of Historical description of the clothes and weapons of Russian troops.jpg|thumb|right|250px|Типтәр полкы рядовые, 1819-18251819—1825 йылдар<ref>Висковатов А.  В.  Историческое описание одежды и вооружения российских войск, с рисунками, составленное по высочайшему повелению: в 30 т.: в 60 кн. — Факсимильное издание 1841—1862 гг. — СПб.: Альфарет, 2007—2008.</ref>]]

'''Типтәрҙәр''' ({{lang-ru|тептяри}},{{lang-tt|типтәр}})  — [[XVII быуат]]тан алып Башҡортостанда билдәле ҡатлам (тәүге осорҙа социаль төркөм). Күпселек тарихсылар (Ә.З.Әсфәндияров, Б. С.Дәүләтбаев, Н. Ф. Демидова, У. Х.Рәхмәтуллин) типтәрҙәрҙе ҡатлам тип иҫәпләй. Р.Ғ.Кузеев фекеренсә, типтәрҙәр - — этник ҡатлам төркөмө. <ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З.Шәкүров. – — Өфө: “Башҡорт«Башҡорт энциклопедияһы”энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref> Г. Георги, П.Паллас, П. И.  Рычков кеүек билдәле крайҙы өйрәнеүселәр типтәрҙәр тураһында яҙып ҡалдырған.<ref>БСЭ</ref><ref name="Uralenc">[http://bse.sci-lib.com/article109969.html Уральская историческая энциклопедия]</ref>

== Терминдың этимологияһы ==

«Типтәр» терминының этимологияһы асыҡ түгел. Ҡайһы бер тикшеренеүҙәр уны фарсы телендәге «дәфтәр» - — «исемлек», «реестр» (П. И. Рычков, В. Н. Витевский), «регистрлы китап» (У. Х.Рәхмәтуллин), сыуаш телендәге «типтәр» - — «киртелгән тамға» һүҙенән (Г.Комиссаров) килтереп сығара. Ә.З.Әсфандияров ҡыҫырыҡлау, ҡыуып ебәреү, инҡар итеү мәғәнәһендәге «тип-тибел-типтер» кеүек башҡортса һүҙҙең үҙгәреүе версияһын тәҡдим итә.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З.Шәкүров. – — Өфө: “Башҡорт«Башҡорт энциклопедияһы”энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>

* 1767 йылда  — 33&nbsp; 656 ир-ат кеше,

* 1796 йылда  — 52&nbsp; 193 ир-ат кеше,

* 1834 йылда— 105&nbsp; 864 ир-ат кеше,

* 1858 йылда— 140&nbsp; 895 ир кеше.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З.Шәкүров. – — Өфө: “Башҡорт«Башҡорт энциклопедияһы”энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>

XIX быуат аҙағында - — XX быуат башында халыҡ һанын иҫәпкә алыу ваҡытында күпселек типтәрҙәр этник билдә буйынса үҙен башҡа берәй милләт итеп һанай (башҡорт, татар, мари, мордва һәм башҡалар), ҡайһы бер өлөшө үҙенең элекке атамаһын һаҡлап ҡалдыра. <ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З.Шәкүров. – — Өфө: “Башҡорт«Башҡорт энциклопедияһы”энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>

1897 йылда уҙғарылған [[Рәсәй Империяһы]]ның беренсе бөтә халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәре буйынса [[Рәсәй Империяһы]]нда уҙенең туған теле типтәр теле тип 117773 кеше яуап биргән, шул иҫәптән 59293 ир һәм 58480 ҡатын-ҡыҙ. <ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php</ref>

1926 йылда уҙғарылған Бөтә союз халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәре буйынса [[СССР]]ҙа 27387 кеше милләте буйынса типтәр тип теркәлгән, шул иҫәптән 12707 ир һәм 14680 ҡатын-ҡыҙ. <ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php?reg=1</ref>

1926 йылда халыҡ иҫәбен алғанда типтәрҙәр һуңғы мәртәбә теркәлгән.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З.Шәкүров. – — Өфө: “Башҡорт«Башҡорт энциклопедияһы”энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>

[[Категория:Төрки халыҡтарыхалыҡтар]]

[[Категория:ХалыҡтарБашҡорттар]]