Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) ҡалып |
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
22 юл:
}}
'''Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге''' ({{lang-ar|الدولة العباسية}}), '''Бағдад хәлифәлеге'''
Хәлифә [[:ru:Абу Джафар аль-Мансур|Абу Йәғәфәр әл-Мансур]] илдең башҡалаһын ''Анбар'' ҡалаһынан [[Бағдад]] ҡалаһына күсерә<ref name="Krugosvet">Аббасиды // Энциклопедия «Кругосвет»</ref>. 836 йылдан алып 892 йылға тиклем хәлифәлектең башҡалаһы ''Һамарра'' булған. Ғәббәсиҙәр заманында ғәрәптәрҙең дәүләте '''Бағдад хәлифәлеге''' тип аталған.
28 юл:
=== Хәлифәлектең тарихы ===
=== Ғәббәсиҙәрҙең властҡа килеүе ===
Ғәббәсиҙәр властҡа үҙ дәғүәһен идара итеүсе ''Омейядтар''ҙың сығышы ғәрәптәрҙең ''курейш'' ҡәбиләһенән барлыҡҡа килһәләр ҙә, әммә [[Мөхәммәт пәйғәмбәр]]ҙең
Тәүге осорҙа Ғәббәсиҙәр дәүләт эштәрендә мөһим роль башҡарғандар. Әммә хәлифәлектә Омейядтар династияһы идарлығы менән ризаһыҙлыҡ үҫкән һайын, Ғәббәсиҙәрҙең йоғонтоһо көсәйә барған. Ғәббәстең бүләһенә ''Мөхәммәт ибн Ғәле ибн Ғабдулла''ға VIII быуат башында властҡа көрәшер өсөн [[шиғыйҙар]]ҙың бер нисә кландары менән бәйләнеш төҙөргә ирешә. Ошонан алып Ғәббәсиҙәр Омейядтарҙы властан ҡолатыр өсөн төрлө яҡтарға үҙҙәренең агенттарын ебәреп серле рәүештә әҙерләнә башлайҙар. ''Куфа'' ҡалаһы уларҙың төп үҙәге булып китә. Әммә 743 йылда Мөхәммәт ибн Ғәле ибн Ғабдулланы язалайҙар һәм был эште уның улы ''Ибраһим ибн Мөхәммәт'' дауам итә. Ибраһимды шиғыйҙар яҡлап сыға<ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/muslim1/article/mus/mus-0009.htm Аббасиды] в энциклопедии «Все монархи мира. Мусульманский Восток VII—XV
Ғәббәсиҙәрҙең уңышына, 743 йылда хәлифә Хишам үлгәндән һуң, Омейядтар династияһы вәкилдәренең үҙ-ара низағтары ла булышлыҡ күрһәткән. 747 йылда Ирандағы Хорасан провинцияһында Ибраһим ибн Мөхәммәт етәкселегендә ихтилал тоҡанған. Ибраһим үлгәндән һуң ихтилал менән ҡустыһы ''Абу әл-Ғәббәс әс-Саффа'' (750—754) етәкселек итә. 749 йылдың 26 июнендә Ғәббсиҙәр ҙур еңеү яулайҙар, шул уҡ йылдың 28 ноябрендә Куфа ҡалаһының йәмиғ мәсетендә Абу әл-Ғәббәс яңы подданныйҙарын антҡа килтерә. Һуңғы Омейяд династияһы хәлифәһе ''Мәрүән II'' илдең көнбайыш өлөшөндә тағы ла ярты йыл дауамында хакимлыҡ итә, аҙағыраҡ [[Мысыр]]ға ҡасып шунда үлтерелә.
Юл 38 ⟶ 39:
=== Хәлифәлектең тасуирламаһы ===
[[
762 йылда хәлифә [[:ru:Абу Джафар аль-Мансур|Абу Йәғәфәр әл-Мансур]] ''Тигр'' йылғаһы буйындағы бәләкәй генә ауыл урынында буласаҡ ҡалаға [[Бағдад]]ҡа илдең башҡалаһын күсерә. Башҡала өсөн урын уңышлы һайланған: ике йылға араһының (Тигр һәм ''Ефрат'') уңдырышлы, халыҡ тығыҙ ултырған үҙәгендә ''Ғәрәбстан''дан, [[Сирия]]нан, ''Кавказ'' аръяғынан, [[Иран]]дан килгән сауҙа юлдары киҫешкән.
Юл 47 ⟶ 48:
VIII—IX быуаттарҙа хәлифлектә ғәрәптәрҙең хакимлығына һәм халыҡты иҙеүгә ҡаршы ихтилалдар тулҡыны күтәрелгән, ә был хәлифәлекте эстән ҡаҡшатҡан. Халыҡ ихтилалдарын баҫтырыр өсөн, хәлифәләр ғәскәрҙәрҙе төрки халыҡтарынан йыйғандар, уларҙан хакимдарға тоғро гвардия ойошторолған. Әммә һуңыраҡ гвардия башлыҡтары, көслө власҡа эйә булып алғас, хәлифәләрҙе үҙ ихтыярҙары менән тәхеткә ултыртҡандар һәм бәреп төшөргәндәр.
Дәүләттәге бөтә ерҙәрҙә хәлифәнеке тип һаналған. Хәлифәләрҙең туғандары төбәктәрҙә һанаттары итеп тәғәйенләнгәндәр. Һанаттар
[[
945 йылда Бағдадты шиғыйҙар династияһынан сыҡҡан ''Бөүәхиҙәр'' була. Был осорҙа хәлифәлек составында тик башҡала һәм уның тирәһендәге ерҙәр генә тороп ҡала. Бөүәхиҙәр әмирҙәре хәлифәләр исеменән дәүләт менән идара иткәндәр. Ғәббәсиҙәр хәлифәләренең тәңкәләрҙә яҙылыуы дауам ителһәлә, уларҙың сәйәси власы булмай һәм тик рухи авторитеты һаҡланып ҡала.
1055 йылда Бағдадты ''сельджуктар'' баҫып алғандан һуңда Ғәббәсиҙәр тик рухи авторитеты ғына һаҡланған. Ғәббәсиҙәр ҡулында дини власы булғанға күрә, әмирҙәр һәм солтандар уларға ант иткәндәр һәм инвеститура алғандар.
1118 йылда сельджук солтаны ''Мөхәммәт I'' үлгәндән Ираҡ солтанатлығы тарҡылыш кисерә башлаған. Ғәббәсиҙәр яңынан властты ҡайтарыр өсөн көрәш башлағандар. 1124 йылда ''Әбу Мансур әл-Мөстәшиҙи'' сельджук солтанына
[[
Бөүәхиҙәргә тиклемге заманынан алып тәүге тапҡыр бойондороҡһоҙ хаким тип ''Мөхәмәт әл-Мөҡтәфи'' (1136—1160) идаралығы осоро һанала. Хәлифәлектең биләмәләре Тигр һәм Ефрат йылғаларының бассейнында ''Тикрит'' ҡалаһынан алып ''Шатт-әл-Ғәрәб''кә тиклем һәм ''Әл-Ҡуфа''нан алып ''Хульван''ға тиклем һуҙылған. Әл-Мөҡтәфинең вариҫтары дәүләттең сәйәси һәм
иғтисади торошон нығытҡандар. Хәлифә ''Әл-Mөстәжи'' (1160—1170) сельджуктарҙың көслө союздаштарын
Хәлифә ''Әхмәт ән-Насыр'' (1180—1225) дәүләт составына Хузестан, Рей һәм Хамадан ҡала-өлкәләрен ҡуша. Хорезм шаһы ''Текеш'' ярҙамында Ираҡтағы сельджукидтарҙы еңеп ҡуялар, 1194 йылда сельджук солтаны ''Тогрул III'' хорезмлылар менән алышта һәләк була. Әммә тиҙҙән хәлифәлектең Хорезм менән низағ барлыҡҡа килгән. Ән-Насыр хорезмлыларҙан Көнбайыш Иранды ташлап китеүҙе талап иткән, әммә хорезмшах Текеш Хузестанды уға биреүен һораған. 1200 йылда
Юл 66 ⟶ 67:
1258 йылдың февралендә [[Монгол империяһы]]ның кенәзе [[:ru:Хулагу|Һулағи]] Бағдадты яулап ала һәм ҡаланы талай. Башҡала яулап алынғандан һуң 10 көн үткәс Бағдад хәлифәлегенең иң аҙаҡҡы хәлифәһе ''Әл-Мөстәһсим'' язалап үлтерелә. Уның нәҫеленән тик кесе улы Һулағиның ҡатыны булышлығында тере ҡалдырыла.
[[
1261 йылда Мәмлүк солтаны [[Бейбарс]] [[Ҡаһирә]]лә хәлифә итеп Бағдадтан ҡасып килгән һәм үҙен Ғәббәсиҙәр нәҫеленән булыуын иғлан иткән ''Әл-Мөстәнсир II әл-Ҡаһирә''не ҡуйған. Әммә монголдар менән алышта Әл-Мөстәнсир II юҡ булған һәм хәлифә итеп ''Әл-Хаким I әл-Ҡаһирә'' (идара итеү йылдары: 1262—1302) танылған. Ҡаһир хәлифәләре артабанғы йөҙ йыллыҡтарҙа солтандарҙың ихтиярына бәйле булғандар, һәм тик һарайҙағы һәм дини церемонияларҙа ғына ҡатнашҡандар. Улар был вазифаны [[Мысыр]]ҙы 1517 йылда [[Ғосман империяһы]] баҫып алғанға тиклем башҡарғандар. Шул уҡ йылды ғосман солтаны [[:ru:Селим I|Селим I]], һуңғы Ҡаһирә хәлифәһен ''Әл-Mөтәүәки III'' [[Истанбул]]ға һөргөнгә ебәреп, хәлифә титулын ҡабул итә.
Юл 73 ⟶ 74:
Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең сәскә атыу осоро ''Әбу Йәғәфәр әл-Maнсур'' (754—775), ''Мөхәмәт әл-Mahди'' (775—785), ''Һарун әр-Рәшит'' (786—809), ''Ғабдулла әл-Мәһмүн'' (813—833) хакимлыҡ иткән осорға тап килә.
Хәлифәлектә ислам дине менән берлектә [[ғәрәп теле]] киң таралыу алған, был телдә рәсми власть органдары, судтар эш алып барғандар, шәкерттәрҙе уҡытҡандар. Ғәрәп теле фән һәм әҙәбиәт теленә әйләнгән. Илдә күпләп мәғариф үҙәктәре
[[
[[
[[
Хәлифәлектә [[математика]], [[астрономия]], [[география]], [[медицина]] һымаҡ [[фән]]дәр ныҡ үҫешкән. VIII—IX быуаттарҙа боронғо грек, фарсы, һинд ғалимдарының хеҙмәттәре ғәрәп теленә
Ғәрәптәргә [[Пифагор]], [[Евклид]] һәм [[Архимед]]тың, һинд астрономдары һәм математиктарының хеҙмәттәре билдәле булған һәм улар [[алгебра]]ны төҙөгәндәр, һинд цифрҙарын ҡулланғандар. Һуңғылары ғәрәптәр аша Европаға үтеп инеп ғәрәптәрҙеке булып киткәндәр.
Юл 90 ⟶ 91:
== Халифәләр исемлеге ==
[[
[[Файл:Great Mosque of Samarra.jpg|мини|[[:ru:Малвия|Мәлүиә манараһы]]. Һамарра, 852 йыл.]]
[[
[[
{|class="wikitable"
|-
! # || Хәлифәләр || Һижрә<br />календары || Григориан<br />календары
|- style="background:silver;"
| style="text-align:center;" colspan="4"|'''Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең хәлифәләре'''
Юл 102 ⟶ 103:
| 1 || '''Әбу әл Ғәббәс әс-Саффа''' || 131—136 || 750—754
|-
| 2 || '''Әбу Йәғәфәр әл-Maнсур''' || 136—158
|-
| 3 || '''Мөхәмәт әл-Mahди''' || 158—169 || 775—785
|