Салар теле: өлгөләр араһындағы айырма

'''Салар теле''' (Salırça, سالارچا)  — уғыҙ төркөмөнә ҡараған төрки телдәрҙең береһе. Саларҙарҙың милли теле. [[Ҡытай]]ҙың ҡайһы бер көнбайыш райондарында (башлыса [[Цинхай провинцияһы]]ның [[Сюньхуа-Салар автономиялы өйәҙе]]ндә) таралған.

Һөйләшеүселәр һаны – — 90 меңгә яҡын кеше (1992). Төрөкмән теленә яҡын. Салгур ҡәбиләләре теленә (XI быуат) барып тоташа тип фараз итәләр. Хәҙерге Салар теле көндәлек аралашыу теле булып тора. Салар теле диалекттарға теүәл итеп тарҡатылмай, көнбайыш, көнсығыш һәм күсә килеүсе һөйләштәргә айырыла. Грамматик һәм лексик системаһына ҡыпсаҡ телдәре, монгол телдәре һәм ҡытай‑тибет телдәре йоғонто яһаған.

Фонетикаһында тартынҡыларҙың һаңғыраулыҡ һәм яңғыраулыҡ оппозицияһы әһәмиәтле түгел; тартынҡыларҙың ассимиляцияһы [t]>[n], [x]>[k], [c]>[s], [n]>[f] һ.б.: "«anten"» (унан) an[t]en  — an[n]en, "«emex kelegen"» (икмәк һораусы) eme[x] kelegen  — eme[k] kelegen, "«ičsa"» (әгәр эсһә) i[č]sa  — i[s]sa; [a]/[e] һуҙынҡыларының сиратлашыуы: "«ара"» (атай) — – "«apem"» (минең атайым), "«pafa"» (бала)  — "«pafem"» (минең балам) күҙәтелә.

Морфологияһының үҙенсәлектәре: эйәлек категорияһы берлек һәм күплек һандары өсөн бер үк формала, сағыштыр: саларса "«kakam"» (минең ағайым һәм беҙҙең ағайыбыҙ) – — башҡортса "«ағайым"» һәм "«ағайыбыҙ"», "«pasin"» (һинең башың һәм һеҙҙең башығыҙ) — – "«башың"» һәм "«башығыҙ"»; -ni/gi аффиксы эйәлек килештең күрһәткесе булып тора, сағыштыр: саларса "«gofnigi"» (ҡулдар) – — [[башҡортса]] "«ҡулдың"», "«elni"» (илдәр) — – "«илдең"»; ҡылымдың хәҙерге замандағы юҡлыҡ формаһы нигеҙҙең "«joxtyr"»/"«joxar"» (юҡ, эйә түгел) һүҙе менән ҡушымтаһынан яһала, сағыштыр: саларса "«giljoxtur"» (килмәй) – — башҡортса "«килмәй"». Салар теле һүҙлек составы нигеҙендә дөйөм төрки лексикаһы ята; байтаҡ өлөшөн ҡытай теленән, шулай уҡ ғәрәп теле, фарсы теле, монгол һәм тибет телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр тәшкил итә. Салар теле синтаксик төҙөлөшөндә һөйләм киҫәген логик һәм эмоциональ айырып күрһәтеү уны күсереп йөрөтөү менән оҙатыла, мәҫәлән, эйә урынында хәбәр: "«nene pu uškurgunȝux kelȝe"» (яңынан теге өс күгәрсен осоп килде) һүҙҙәрҙең тура тәртибе; "«nene kelȝe pu uškurgunȝux"» (яңынан осоп килделәр теге өс күгәрсен) – — кире һүҙҙәр тәртибе.

* Тенишев Э. Р.  Строй саларского языка. М., 1976.