|
[[Файл:BlueWhaleSkeleton.jpg|thumb|right|200px| [[Зәңгәр кит]] һөлдәһе]]
[[Файл:Meyer1 Skelet.jpg|thumb|right|200px|Һыбайлы ([[кеше]]) һәм [[Аттар|ат]] һөлдәһе]]
'''Скеле́т, һөлдә''' ( {{lang-grc|σκελετός}} — киптерелгән) — тере [[организм]]дарҙың терәк системаһын үтәүсе биологик система; кеше һәм йәнлектәр тәненең тотоноп тороуын тәьмин иткән һөйәктәр берекмәһе<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)</ref>; организмда терәк һәм механик зарарланыуҙарҙан һаҡлау функцияһын үтәй торған ҡаты туҡымалар<ref>Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М. Т. Азнабаев, 2007)</ref>.
''Coronacollina acula'' тип йөрөтөлгән [[Болоттар|болот һымаҡ]] һөлдәһе булған иң тәүге организмдар 550-560550—560 миллион йылдар элек Австралияның көньяҡ ярҙарында йәшәгән<ref>{{cite web|url=http://ucrtoday.ucr.edu/3880|author=Pittalwala, Iqbal |title=Oldest Organism With Skeleton Discovered in Australia|publisher=[[Калифорния университеты]]|published=2012-03-08|accessdate=2012-03-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/665cQvmBf|archivedate=2012-03-11}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.lenta.ru/news/2012/03/11/skeleton/|title=Палеонтологтар боронғо скелет тапҡан|publisher=[[Lenta.ru]]|published=2012-03-11|accessdate=2012-03-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/665crddvo|archivedate=2012-03-11}}</ref>. Боронғо һөлдә әҙерләү ысулы – — ҡояшта йәки эҫе ҡомда киптереү<ref> Анатомия человека / Привес М. Г., Лысенков Н. К. — 9-е изд., перераб. и доп. — М.: Медицина, 1985. — С. 44-45. — 672 с. — (Учебная литература для студентов медицинских институтов). — 110 000 экз.</ref>.
== Һөлдәнең әһәмиәте ==
== Умыртҡалылар скелеты ==
=== Балыҡтар скелеты ===
{{see|Балыҡтар}}
=== Һөйрәлеүселәр скелеты ===
{{see|Һөйрәлеүселәр}}
[[Һөйрәлеүселәр]]ҙең умыртҡалығы биш бүлектән — муйын, күкрәк, бтл, һигеҙгуҙ, ҡойроҡ умыртҡаларынан тора. Муйын бүлегендәге умыртҡа һөйәктәре хәрәкәтсән тоташтырылған. Улар баш хәрәкәтсәнлеген тәьмин итәләр. Был ерҙә йәшәү өсөн мотлаҡ шарт.
Күкрәк һәм бил умыртҡаларына ҡабырғалар беркетелгән. Ҡайһы бер һөрәлеүселәрҙең ҡабырғалары күкрәк һөйәге менән тоташын күкрәк ситлеген барлыҡҡа килтерә. Күкрәк ситлеге эске органдарҙы һаҡлый һәм үпкәләргә һауа килеүен тәьмин итә. Һигеҙгүҙ булеге ике умыртҡа һөйәгенән тора. Һойроҡ бүлегендә умыртҡа һөйәктәре һаны төрлөсә була. Йыландарҙың ҡабырғаларының икенсе осо тоташмаған. Был йыландарға эре табышты йоторға мөмкинлек бирә.
=== Ҡоштар скелеты ===
[[Файл:Squelette oiseau.svg|thumb|Күгерсен миҫалында ҡош скелеты. 1 — баш һөйәге (череп), 2 — умыртҡалыҡтың муйын бүлеге (шейные позвонки), 3 — вилочка 4 — клювовидный отросток, 5 — ҡабырғалар (крючковидные отростки рёбер), 6 — киль, 7 — тубыҡ ҡапҡасы (коленная чашечка), 8 — цевка, 9 — пальцы, 10 — сираҡ һөйәге (большая берцовая кость (тибиотарсус)), 11 — сираҡ ҡушар һөйәге (малая берцовая кость (тибиотарсус)) 12 —саңдыр ( бедро), 13 — ултырыш һөйәге (седалищная кость), 14 — лобковая кость, 15 — бағым һөйәге (подвздошная кость), 16 — умыртҡалыҡтың ҡойроҡ бүлеге (хвостовые позвонки) 17 — пигостиль, 18 — һигеҙгүҙ, 19 — ҡалаҡ һөйәк (лопатка), 20 — бил-һигеҙгүҙ бүлеге (поясничные позвонки), 21 —ҡулбаш һөйәге (плечевая кость), 22 — терһәк һөйәге (локтевая кость), 23 — терһәк ҡушар һөйәге (лучевая кость), 24 — беләҙек (запястья), 25 — ҡул суғы (кисть), 26 — бармаҡтар (пальцы), 27 — ҡанат (крылышко).]]
{{see|Ҡоштар}}
[[Ҡоштар]] умыртҡалығы һөйрәлеүселәрҙеке кеүек биш бүлектән тора. Муйын бүлегендә хәрәкәтсән тоташыусы 9—25 умыртҡа һөйәге була. Ҡушылып үҫкән күкрәк һөйәктәре һәм ҡабырғалар, күкрәк һөйәге менән берләштерелелеп, күкрәк ситлеген барлыҡҡа килтерә.
Ҡоштарҙың күкрәк һөйәгенде айырым үҫенте — киль була. Уға осҡан саҡта әүҙем эшләүсе күкрәк мускулдары беркетелгән. Һуңғы күкрәк һөйәге, бил, һигеҙгүҙ һәм ҡойроҡтоң беренсе умыртҡа һөйәктәре ҡушылып үҫеп, көслө һигеҙгүҙ барлыҡҡа килтерә. Ул артҡы ослоҡтар өсөн терәк булып тора. Ул һөлденең ныҡлығын арттыра. Был осорға яраклашҡан ҡоштар өсөн үтә мөһим шарт булып тора. Ҡоштарҙың һөйәктәре еңел, эссе ҡыуыш була.
=== Һөтимәрҙәр скелеты ===
{{see|Һөтимәрҙәр}}
[[Һөтимәрҙәр]]ҙең умыртҡалары биш бүлектән — муйын, күкрәк, бил, һигеҙгәҙ һәм ҡойроҡ бүлектәренән тора.
==== Кеше һөлдәһе ====
{{main|Кеше һөлдәһе}}
{{see|Кеше һөлдәһе һөйәктәре}}
Һөлдә ({{Lang-la|sceleton seu sceletum}}) , йомшак туҡымалар өсөн ҡаты терәк һәм мускулдар ҡыҫҡартыу нәтижәһәндә күсеп йөрөүсө рычаг булып хеҙмәт иткән, һөйәктәрҙән ({{Lang-la|ossa}}) тора<ref name="Atlas">{{книга
|автор = [[Синельников, Рафаил Давыдович|Р. Д. Синельников]].
|заглавие = [[Атлас анатомии человека Синельникова|Атлас анатомии человека]]
|isbn =
|тираж = 105000
}}</ref>. Оло кешенең һөлдәһе, төрлө быуындар менән тоташҡан, яҡынса 200 –208−208 һөйәктән тора.
Һөлдәне ике бүлеккә бүлеп ҡарарға була: күсәрле һәм өҫтәмә. Күсәрле һөлдәгә баш һөйәктәре, муйын һәм кәүҙә керә. Өҫтәмә һөлдәгә аяҡ-ҡулдар, ҡулбаш биллеге, янбаш биллеге керә. Оло кешенең күсерле һөлдәһе 80 һөйәктән тора: баш һөйәктәре, умыртҡа бағанаһы, 12 пар ҡабырғалар һәм күкрәк һөйәктәре.
== Ҡарағыҙ ==
| 