Википедия

Тимер: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
категория
10 юл:
|}
{{Химик_элемент карточкаһы|Тимер / Ferrum (Fe)<!-- Symbol-->|26<!-- Atomic Number-->|сүкелеүсән, көмөш аҡ төҫлө [[металл]]<!-- Appearance-->|55,847<!-- Atomic Weight (u.m)-->|126<!-- Atomic Radius (pm)-->|759,1(7.87)<!-- First Ionizing Energy (kJ/mol)-->|[Ar] 3d<sup>6</sup> 4s<sup>2</sup><!-- Electronic Configuration-->|117<!-- Covalent Radius (pm)-->|(+3e) 64 (+2e)74 <!-- Ionic Radius (pm)-->|1.83<!-- Pauling Negativity Number-->|Fe←Fe<sup>3+</sup> -0,04 В <br />Fe←Fe<sup>2+</sup> -0,44 В<!--Electrode potential30-->|6, 3, 2, 0, -2<!-- Oxidation states-->|7874 кг/м³ 7,874<!-- Density (g/cm³) -->|449,4 Дж/(K·кг) 25,1<!-- Specific Heat (@20°C J/g mol)-->|80,4<!-- Termal Conductivity (@25°C W/m K)-->|1 812<!-- Melting Point (K)-->|247,1 кДж/кг 13,8<!-- Fusion Heat (kJ/mol)-->|3134<!-- Boiling Point (K)-->|~6088 кДж/кг ~340<!-- Evaporation Heat (kJ/mol)-->|7,1<!-- Atomic Volume (cm³/mol)-->|кубическая объёмноцентрированая<!-- Lattice structure-->|2,870<!-- Lattice constant (Å)-->|n/a<!-- Lattice c/a ratio-->|460,00<!-- Debye temperature (K)-->}}
'''Тиме́р'''  — [[химик элементтарҙың периодик системаһы]]нда һигеҙенсе төркөмдөң өҫтәмә төркөмсә, дүртенсе периодындағы 26-сы химик элемент. '''Fe''' ({{lang-la|Ferrum}}) символы менән билдәләнә. Ер ҡабығында, [[алюмин]]дан ҡалышып, иң таралған элемент.
Тимерҙең [[ябай матдә]]һе (CAS-номеры: 7439-89-6)  — еңел сүкелеүсән, аҡ төҫтәге, юғары реакцион мөмкинлеге булған металл. Тимер юғары температурала һәм юғары дымлылыҡта тиҙ коррозияға бирешә. Таҙа тимер янмай, ә ваҡ дисперсия хәлендә үҙенән-үҙе янып китеүсән.
 
Шулай уҡ тимер тип тимер иретмәләрен (0,8  %-ҡа тиклем ҡатнашма) әйтәләр. Ҡатнашмалар тимергә йомшаҡлыҡ һәм һығылмалылыҡ бирәләр. Ғәмәлдә тимер менән [[углерод]] иремәһе: [[ҡорос]] (1,14  %-ҡа тиклем), [[суйын]] (2,14%-тан күберәк) һәм составында [[хром]], [[марганец]], [[никель]] булған тутыҡмай торған (легирланған) ҡорос ҡулланалар.
 
Барлыҡ үҙенсәлеге лә тимерҙе кешелек өсөн 1-се һанлы металл итә.
 
Тәбиғәттә тимер таҙа хәлдә тимер-никель метиоридтарында ғына осрай. Ер ҡабығында таралыуы буйынса  — 4,65 % (4-се урын [[Кислород|O]], [[Кремний|Si]], [[Алюминий|Al]]-ҙан ҡалышып<ref>''[[Карапетьянц, Михаил Христофорович|Карапетьянц М. Х.]]&nbsp; Х., Дракин С.&nbsp; И.'' Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов.  — 4-е изд., стер.  — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>). Ер төшөнөң ҙур өлөшө тимерҙән тора тип иҫәпләнә.
 
== Тимер минералдары ==
Тимер Ер ҡабығында киң таралған. Был металл бик күп руда һәм минералдар составына инә: ҡыҙыл тимер мәғдәне (красный железняк,[[гематит]], Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>; 70  % Fe), магнитлы тимер мәғдәне (магнитный железняк, [[магнетит]], FeFe<sub>2</sub>O<sub>4</sub>, Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>; 72,4  % Fe), көрән тимерташ (бурый железняк, [[лимонит]], ([[гётит]]) һәм гидрогётит (FeOOH и FeOOH•nH<sub>2</sub>O).
 
Тәбиғәттә тимер сульфиды [[пирит]] FeS<sub>2</sub> (көкөрт һәм тимер колчеданы) осрай.
 
Тимер рудаһы запасы буйынса Рәсәй беренсе урында. Диңгеҙ һыуында тимер&nbsp; — 1{{e|−5}}—1{{e|−8}}&nbsp; %.
 
Башҡа йыш осрай торған минералдар<ref>{{Р. Рипан, И. Четяну. Неорганическая химия. Химия неметаллов. Москва. "Мир". 1972. стр. 482−483. с. 871}}</ref>:
* Сидерит  — FeCO<sub>3</sub> —35  %. Тығыҙлығы 3 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 3,5—4,5.
* Марказит  — FeS<sub>2</sub>  — 46,6  % тимер бар. Тығыҙлығы 4,6—4,9 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 5—6.
* Лёллингит  — FeAs<sub>2</sub> —27,2  % . Тығыҙлығы 7—7,4 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 5—5,5.
* Миспикель  — FeAsS —34,3  %. Тығыҙлығы 5,6—6,2 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 5,5—6.
* Мелантерит  — FeSO<sub>4</sub>•7H<sub>2</sub>O —Тығыҙлығы 1,8—1,9 г/см³.
* Вивианит  — Fe<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>•8H<sub>2</sub>O  — тығыҙлығы 2,95 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 1,5—2.
Быларҙан башҡа составында тимер булған минералдар:
{| CELLSPACING=10
|valign=top|
* ильменит  — FeTiO<sub>3</sub>
* магномагнетит  — (Fe, Mg)[Fe<sub>2</sub>O<sub>4</sub>]
* фиброферрит  — FeSO<sub>4</sub>(OH)•4,5H<sub>2</sub>O
* [ярозит  — KFe<sub>3</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>(OH)<sub>6</sub>
|valign=top|
* кокимбит  — Fe<sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>•9H<sub>2</sub>O
* рёмерит  — Fe<sup>2+</sup>Fe<sup>3+</sup><sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>4</sub>•14H<sub>2</sub>O
* графтонит  — (Fe, Mn)<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>
* скородит  — Fe<sup>3+</sup>AsO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O
|valign=top|
* штренгит  — FePO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O
* феялит  — Fe<sub>2</sub>SiO<sub>4</sub>
* альмандит  — Fe<sub>3</sub>Al<sub>2</sub>[SiO<sub>4</sub>]<sub>3</sub>
* андрадит  — Ca<sub>3</sub>Fe<sub>2</sub>[SiO<sub>4</sub>]<sub>3</sub>
|valign=top|
* гиперстен  — (Fe, Mg)<sub>2</sub>[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* геденбергит  — (Ca, Fe)[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* [эгирин  — (Na, Fe)[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* шамозит  — Fe<sup>2+</sup><sub>4</sub>Al[AlSi<sub>3</sub>O<sub>10</sub>](OH)<sub>6</sub>•nH<sub>2</sub>O
* нонтронит  — (Fe<sup>3+</sup>, Al)<sub>2</sub>[Si<sub>4</sub>O<sub>10</sub>](OH)<sub>2</sub>•nH<sub>2</sub>O
|}
 
== Алыу ==
[[Сәнәғәт]]тә тимерҙе [[тимер рудаһы]]нан, [[гематит]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) һәм [[магнетит]]тан (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>) алалар.
 
Руданан тимерҙе айырып алыуҙың бер нисә ысулы бар. Иң киң таралғаны домна мейесендә.
 
Етештереүҙең беренсе этабы  — домна мейесендә тимерҙе 2000&nbsp; °C-та ҡайтарыу. Өҫтән тимер рудаһы һәм флюс (известняк) өҫтән бирелә, ә аҫтан йылы һауа ағымы бирелә .
 
Мейестә, [[кислород]] етешмәгәндә, [[кокс]] [[углерод монооксиды]]на тиклем оксидлаша:
: <math>~\mathrm{2C+O_2 \ \longrightarrow \ 2CO\uparrow}</math>
 
Үҙ сиратында углерод монооксиды тимерҙе ҡайтара. Реакция тиҙерәк үтһен өсөн йылытылған угар газды [[тимер оксиды(III)]] өҫтөнән үткәрәләр:
: <math>~\mathrm{3CO+Fe_2O_3 \ \longrightarrow \ 2Fe+3CO_2\uparrow}</math>
 
80 юл:
Был ысулда тимер көкөрт һәм фосфор менән бысранмай.
 
Таҙа тимерҙе [[тоҙҙар]]ҙан [[электролиз]] менән алалар.
 
== Химик үҙенсәлеге ==
 
== Биологик әһәмиәте ==
 
== Башҡорт мифологияһында ==
Юл 89 ⟶ 90:
 
 
Башҡорттарҙа шулай уҡ балдаҡ, беләҙек, алҡа (һырға) тағыу йолалары ла булған. Был металл әйберҙәр кешене күҙҙән һаҡлай икән тип уйлағандар. Халыҡта хатта: «Балдаҡ, беләҙек - — ҡулға пәрҙә, алҡа (һырға) - — биткә пәрҙә» - — тигән әйтем дә бар.
Тимер әйберҙәрҙән башҡорттарҙа тағы энә менән бәйле ышаныуҙар бар.
 
Башҡорттарҙың тимер менән бәйле ышаныуҙары боронғо төркиҙәр эсорона барып тоташа. Билдәле булыуынса, төрки ҡәбиләләре борон- эорондан тимер иретеү, ҡорал ҡойоу менән шөғөлләнгән. Шуның өсөн башҡа тәңреләр менән бер рәттән төркиҙәрҙә Тимер тәңреһе лә булған тип фараз итеп була. Быны боронғо төркиҙәрҙә Тимербуға, Байтимер, Илтимер, Ҡотлотимер, Биктимер һ.б. исемдәрҙең булыуы ла раҫлай. Икенсенән, боронго төркиҙәрҙә тимерсе, тимер оҫтаһы изге кешеләрҙән һаналған. Сөнки, ышаныуҙар буйынса, тимерсе уратып алған донъя¬ны, бик күп предметтарҙы булдырыуҙа ҡатнашҡан.
Юл 106 ⟶ 107:
<references/>
 
 
[[Категория:Химия]]▼
[[Категория:Химик элементтар]]
[[Категория:Күсеүсе элементтарметалдар]]
[[Категория:Металдар]]
▲[[Категория:ХимияТимер]]
 
{{Link FA|af}}
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Тимер» битенән алынған