Ырымбур губернаһы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
44 юл:
}}
 
'''Ырымбур губернаһы (виләйәте)'''  — [[XVIII быуат|XVIII]]-[[XIX быуат|XIX]] быуатта [[Рәсәй империяһы]]ның административ берәмеге (өлкәһе); хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]], өлөшләтә [[Башҡортостан]] һәм [[Татарстан]] республикалары, [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләренә һәм [[Ҡаҙағстан]]дың [[Атырау өлкәһе|Атырау]] һәм [[Көнбайыш Ҡаҙағстан өлкәһе|Көнбайыш Ҡаҙағстан]] өлкәләренә тура килә. Үҙәге  — [[Ырымбур]] ҡалаһы.
 
== Тарих ==
Борондан төбәкте төрлө ерле төрки халыҡтар биләй:
[[Көньяҡ Урал]] һәм тирә-яҡтары - — [[башҡорттар]]ҙың борондан тыуған йорто; көнбайышыраҡ  — [[татарҙар]] ере; башҡорт йортонан көньяҡ-көнсығыштағы далаларҙа [[ҡаҙаҡҙар]] күсмә тормош итә; Түбәнге [[Яйыҡ]]  — [[нуғайҙар]] биләмәһе булараҡ билдәле.
 
[[XVII быуат|XVII]] быуаттың икенсе яртыһынан алып Рәсәй империяһы Көньяҡ Уралда һәм тирә-яҡ төбәктәрҙә йоғонтоһон көсәйтә килә.
Төбәктәге тәүге [[урыҫтар]] [[Иван Грозный]]ҙың язаларынан ҡасып, Яйыҡ буйына күсеп килә. [[Пётр I]] Ырымбур ерҙәрен Рәсәй өсөн мөһим терәк майҙан, [[Урта Азия]]ға инер өсөн уңайлы ҡапҡа тип күрә. Хәйер, уның ниәттәре [[Анна Иоанновна]] осоронда ғына ғәмәлғә аша башлай. Төбәккә [[казактар]] күсереп ултыртыла, башҡорт менән ҡаҙаҡ ерҙәре араһында ҡәлғә һыҙаты төҙөлә.
 
[[1744]] йылда Ырымбур губернаһы ойошторола; [[1752]] йылға уға Әстрәхән губернаһынан Гурьев ҡаласығы, [[1773]] йылда [[Ҡазан губернаһы]]нан [[Һамар]] ҡалаһы ҡушыла.
 
[[1775]] йылың октябренә торошло губерна түбәндәге өс провинциянан тора
61 юл:
* [[Өфө провинцияһы]].
 
[[1782]] йылда Өфө наместниклығы ойошторола; уға ике өлкә (''область'') — Өфө һәм Ырымбур өлкәләре инә.
 
Өфө өлкәһенә түбәндәге 8 өйәҙ ҡарай:
* [[Өфө өйәҙе]]
* [[Бөрө өйәҙе]]
* [[Минзәлә өйәҙе]]
* [[Бөгөлмә өйәҙе]]
* [[Боғорослан өйәҙе]]
* [[Бәләбәй өйәҙе]]
* [[Стәрлетамаҡ өйәҙе]]
* [[Силәбе өйәҙе]]
 
Ырымбур өлкәһенә 4 өйәҙ ҡарай:
* Ырымбур өйәҙе
* [[Верхнеурал өйәҙе]] (Үрге Яйыҡ өйәҙе )
* [[Быҙаулыҡ өйәҙе]]
* [[Сергиев өйәҙе]].
Шул уҡ ваҡытта Гурьев менән Уральск ҡалалары Әстрәхән губернаһына күсерелә; Ырымбур башҡала тип билдәләнә.
[[1796]] йылда Өфө наместниклығының атамаһы “Ырымбур"Ырымбур губернаһы”нагубернаһы"на үҙгәртелә, Ырымбур башғалаһы булып ҡала. [[1802]] йылы башҡала Өфөгә күсә. [[1850]] йылда Бөгөлмә, Боғорослан һәм Быҙаулыҡ өйәҙҙәре яңы ойошторолған [[Һамар губернаһы]]на бирелә.
[[1865]] йылы губерна икегә — [[Өфө губернаһы|Өфө]] һәм Ырымбур губернаһына–губернаһына- бүленә. Шул уҡ йылда бығаса үҙ махсус (кантон һәм йорт) идаралығы аҫтында булған башҡорттар дөйөм губерна идаралығына күсә.
 
[[1919]] Ырымбур губернаһынан Силәбе губернаһы бүленә. [[1928]] йылда төбәк Урта Волга өлкәһенә индерелә, [[1934]] йылда айырым [[Ырымбур өлкәһе]] булдырыла.
96 юл:
== Административ бүленеш ==
[[Файл:Orenburgskaya gubernia.png|thumb|right|300px|1865—1919 йылдарҙа Ырымбур губернаһының административ бүленеше]]
[[1865]] - [[1919]] йылдарҙа Ырымбур губернаһы 5 өйәҙҙән тора:
{| class="wikitable"
|-
107 юл:
| 1
| [[Верхнеурал өйәҙе]]
| [[Верхнеурал]] (11  095 кеше)
| style="text-align:right" |43  768,5
| style="text-align:right" |223  245
|-
| 2
| [[Ырымбур өйәҙе]]
| [[Ырымбур]] (72  425 кеше)
| style="text-align:right" |32  691,1
| style="text-align:right" |555  653
|-
| 3
| [[Орск өйәҙе]]
| [[Орск]] (14  016 кеше)
| style="text-align:right" |40  806,5
| style="text-align:right" |206  944
|-
| 4
| [[Троицк өйәҙе]]
| [[Троицк]] (23  299 кеше)
| style="text-align:right" |20  551,1
| style="text-align:right" |201  231
|-
| 5
| [[Силәбе өйәҙе]]
| [[Силәбе]] (19  998 кеше)
| style="text-align:right" |28  893,7
| style="text-align:right" |413  072
|}
 
== Халыҡ һаны ==
Дөйөм халыҡ һаны  — 1 836 мең; халыҡ тығыҙлығы  — 1 кв. км-ға 10 кеше; 6 ҡалала 174 мең кеше тора.
 
[[1897]] йылға торошло халыҡ иҫәбе (туған тел буйлап)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=968 Демоскоп Weekly  — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>:
 
{| class="wikitable"
149 юл:
! [[украиндар]]
! [[мордвалар]]
! [[мишәрҙәр]] м-н <br />[[типтәрҙәр]]
! [[сыуаштар]]
! [[ҡаҙаҡтар]]
|-
| '''Бөтә губерна буйлап'''
| 70,4 %
| 15,9 %
| 5,8 %
| 2,6 %
| 2,4 %
| 1,4 %
| …
| …
|-
| [[Верхнеурал]]
| 65,5 %
| 19,7 %
| 5,4 %
| …
| 1,3 %
| …
| …
174 юл:
|-
| [[Ырымбур]]
| 68,4 %
| 10,2 %
| 8,6 %
| 5,4 %
| 4,7 %
| 7,1 %
| …
| …
|-
| [[Орск]]
| 40,1 %
| 42,8 %
| 6,8 %
| 4,3 %
| 3,7 %
| …
| 1,0 %
| …
|-
| [[Троицк]]
| 82,2 %
| 7,4 %
| 7,4 %
| …
| …
| …
| …
| 1,1 %
|-
| [[Силәбе]]
| 85,1 %
| 12,3 %
| …
| …
222 юл:
 
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Рәсәй Империяһыңимперияһың губерналар]]
[[Категория:Ырымбур өлкәһе]]
[[Категория: Ырымбур губернаһы]]