Ҡылым: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:Кылым.jpg|thumb|350px|right|Ҡылым таблицала]]

 

== Ҡылымдарҙың заман, зат, һан менән үҙгәреше ==

! Зат !! Берлектә !! Күплектә

|-

|-

|-

| 3-сө зат||белә, уҡый ||белә(ләр), уҡый(ҙар)

Үҙ аллы ҡылымға эйәреп, ул бедергән эш-хәрәкәттең биҙәктәрен, торошон, нескәлектәрен аңлатҡан ҡылым ярҙамсы ҡылым тип атала.

 

 

 

 

Килтерелгән миҫалдарҙа яҙҙым, ята, тор ҡылымдары үҙ аллы һәм ярҙамсы мәғәнәлә ҡулланылған.

Ярҙамсы ҡылымдар үҙ аллы ҡылымдар менән бергә һөйләмдең хәбәре булып килә һәм зат менән үҙгәрә.

 

 

2-се зат һөйләп тора инең

 

== Тамыр һәм нигеҙ ҡылым ==

 

 

== Ҡылым һөйкәлештәре ==

Башҡорт телендә ҡылымдың дүрт һөйкәлеше бар

=== Бойроҡ һөйкәлеше ===

Бойроҡ һөйкәлешендәге ҡылым ниндәйҙер бер эште, хәрәкәтте башҡарырға өндәүҙе, бойороуҙы белдерә:'' Дәрес әҙерлә. Балаларҙы уят. Иртә тор.''

3. Рәсми бойороуҙы: ''Ҡыр эштәрендә барыһы ла ҡатнашһын.''

 

 

Бойроҡ һөйкәлеше ҡылымдары зат, һан менән үҙгәрә, барлыҡ- юҡлыҡта килә ала. Заман менән үҙгәрмәй. Бойроҡ һөйкәлешенең 1-се заты булмай.

=== Хәбәр һөйкәлеше ===

Хәбәр һөйкәлеше эш хәрәкәттең эшләнеүен, эшләнмәүен белдерә: ''Уҡыған, әйтә, белә, һөйләй торғайны.'' Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдары үткән, хәҙерге. киләсәк замандарҙа килә.

=== Шарт һөйкәлеше ===

Башҡорт телендә шарт һөйкәлеше ниндәйҙер бер эш -хәрәкәттең үтәлеүенә икенсеһенең шарт булып килеүен белдерә. ''Килһә, апайыңдарға шылтыратырбыҙ. Күп көлһәң, иларһың.''

 

== Ҡылым төркөмсәләре ==

 

=== Исем ҡылым ===

Башҡорт телендә эш-хәрәкәттәр, хәл-тороштар аталып та йөрөтөлөргә мөмкин. Ул исем ҡылым тип атала. Тимәк. исем ҡылым эш-хәлдең, хәрәкәттең исемен белдерә. Ул нимә, ни эшләү һорауына яуап бирә: Көн дә йәйәү йөрөү(нимә? ни эшләү?)арытты. Башҡа барыу (нимә? ни эшләү?) булмаҫ.

 

==== Яһалышы ====

==== Эйәлек заты менән үҙгәреше ====

Исем ҡылымдар эйәлек заты һәм килеш менән үҙгәрәләр, күплек ялғауҙарын да ҡабул итәләр.

Уртаҡ ҡылым менән бәйләнешкә ингән һүҙҙәр тейешлек, теләк, ниәт, йөкмәтеү, бойороу, саҡырыу, мөмкинлек һәм мөмкин түгеллек кеүек мәғәнә биҙәктәрен сағылдыра.

Һөйләмдә ул күбеһенсә маҡсат хәле функцияһын үтәй, бер составлы инфинитив һөйләмдәрҙең төп киҫәге булып сығыш яһай.

 

=== Сифат ҡылым ===

 

Сифат ҡылым түбәндәге формалар һәм категорияларға эйә:

 

2) йүнәлеш: уҡылған әҫәр, әйткән һүҙгә һөйөнгән бала; өй эшләшкән өмәсе, килешелгән эш;

2) Сифаттар кеүек үк исем урынында ҡулланылғанда исем вазифаһын башҡара: килеш менән үҙгәрә, һөйләмдең эйәһе, тултырыусыһы булып та, хәбәр составында ла килә ала: ''Бөтәбеҙҙе лә халыҡ һайлап ебәргән. Беҙ уларҙың ҡушҡанын үтәйбеҙ. (Ғ. Ибраһимов.)

''

Хәҙерге заман сифат ҡылым тамыр йәки нигеҙ ҡылымға -ыусы, -еүсе, -усы, -үсе (төрлө фонетик варианттарҙа) ялғауы ҡушылып яһала: йыуыусы, йыйыштырыусы, уҡыусы, эшләүсе, ярҙамлашыусы, ярҙам итеүсе һ. б.

Киләсәк заман сифат ҡылым нигеҙҙә өс төрлө формала була. Беренсе форма нигеҙ һәм тамыр ҡылымға -ыр, -ер, -ор, -өр, -р аффикстары, юҡлыҡ формаһы -маҫ, -мәҫ ялғауы ҡушылып яһала: ''Хәҙер бына һырға һабағы алып, килен булырға әҙерләнеп йөрөр сағы ла бит, ул рәхәтләнеп уҡып тик йөрөй. (Һ. Дәүләтшина.)''

Сифат ҡылымдың икенсе формаһы нигеҙ йәки тамыр ҡылымға -асаҡ, -әсәк һәм -ясаҡ, -йәсәк ялғауҙары ҡушылып яһала: Мәскәүгә осасаҡ самолет, Стәрлетамаҡҡа китәсәк машина һ. б.

Сифат ҡылымдың был формаһының мәғәнә үҙенсәлеге шунда, ул аңлатҡан эш-хәрәкәт киләсәктә мотлаҡ үтәләсәк.

 

=== Хәл ҡылым ===

► Хәл ҡылым зат, һан менән үҙгәрмәй, һәм ул икенсе бер ҡылымдан аңлашылған эш-хәлдең, хәрәкәттең башҡарылыу рәүешен сағылдыра. Семантикаһы, грамматик һыҙаттары яғынан ул үҙендә ҡылым менән рәүеш билдәләрен берләштерә. Мәҫәлән: ''Бәләкәс кенә 'ҡураныс -ҡына әҙәм аяҡ баҫҡан һайын ҙурая, оҙоная, мыҡтылана бара, имеш; уны ер ҙә тартмай, күк тә баҫтырмай, йәш сағындағы һымаҡ атлай-йүгерә талпынып килә. (М. Кәрим.)''

б) юҡлыҡ формаһының -ма, -мә ялғауы ҡушылыуы: ''Йәмғи, әйткәнде лә көттөрөп тормайынса, гәзит башын күтәреп, уға ҡарап торған Фәтих янына барып ултырҙы. (Х. Ғиләжев)'';

Хәл ҡылымға рәүеш үҙенсәлектәре лә хас: а) икенсе бер эш-хәрәкәттең, тороштоң башҡарылыу рәүешен сағылдыра: ''Уйнап һөйләһәң дә, уйлап һөйлә. (Мәҡәл.) Уны (Баҙлый ҡартты) тимерлеккә йәки малсылыҡ фермаһына ҡуйһалар, ул үзенең егәрлелек стихияһына бирелеп, бөтә күңелен һалып эшләр. (Б. Бикбай)'';

 

== Ҡылым йүнәлештәре ==

! Йүнәлештәр !! Ялғауҙар !! Миҫалдар

|-

|-

|-

| Төшөм йүнәлеш||-л; -ыл, -ел. ||Һаҡла-л-ды

|-

|-

|}

 

== Ҡылым күләмдәре ==

 

Хәҙерге башҡорт телендә ҡылым күләмдәре нигеҙҙә ике төрлө юл менән яһала: синтетик (йәки морфологик) юл һәм аналитик (синтаксик) юл.

Синтетик юл менән яһалғанда, нигеҙ йәки тамыр ҡылымға айырым аффикстар ҡушыла: килгеләү (ҡабатланған эш-хәрәкәт), китеңкерәү (көсәйтелгән эш-хәрәкәт).

 

== Ҡылым рәүешлеге ==

 

рәүешлегә эшкә, хәрәкәткә, торошҡа, хәл-ваҡиғаларға кәмһетеп ҡарауҙы, инсафлыҡты, түбәнселекте, эш-хәрәкәттең ысынбарлыҡҡа тап килеү-килмәүен, башҡарылып ятҡан эш-хәрәкәткә ышанып етмәүҙе (икеләнеүҙе, шикләнеүҙе), теге йәки был эште башҡарыу мөмкин һәм мөмкин булмауҙы белдерә.

Хәҙерге башҡорт телендә ҡылымдарҙың түбәндәге рәүешлек формалары йыш осрай.

1. Ысынбарлыҡ рәүешлеген белдереүсе ҡылым формалары; был төп рәүешлек һанала:

2. Ысынбарлыҡҡа тап килмәгән рәүешлекте белдергән ҡылым формалары:

3. Түбәнселек (инсафлыҡ, итәғәтлелек, күнеүсән лек, кәмһетеү) рәүешлеген белдереүсе формалар. Был төр ҡылым формаларының мәғәнәләре, уларҙың төрлө биҙәктәре бик күп: улар һөйләмдәге эйәнең йәки субъекттың эшенә һәм хәрәкәтенә, хәл-торошона кәмһетеп, түбәнһетеп, меҫкенләнеп ҡарауҙы; мыҫҡыллауҙы, көлөүҙе, йәлләүҙе, иркәләүҙе белдерәләр. Ундай ҡылым формаһы ''-ған, -гән, --ҡан, -кән'' аффикслы төп мәғәнәне белдереүсе ҡылымға булыу ярҙамсы ҡылымдың ҡушарлап килеүенән яһала: ''Байҙар уның менғн «баймын» тигән булып, кәртә тулы йылҡы аҫраган булалар. (Ж. Кейекбаев.) Атайым шулай тигәс, табаҡ-һауыттарымды, самауырымды йыйыштырған булдым. (Һ. Дәүләтшина.)''

4. Мөмкинлек һәм мөмкин түгеллек рәүешлегә. Улар түбәндәгесә яһала:

== Ҡылымдарҙың яһалышы ==

 

{{Башҡорт теле (тел ғилеме)}}

{{викилаштыр}}