Метаболизм: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:ATP-3D-vdW.png|thumb|right|280px| [[Аденозинтрифосфат]] структураһы  — энергия алмашыуҙа төп аралашаусы]]

'''Метаболи́зм''' ({{lang-el|μεταβολή}}  — «әүерелеү, үҙгәреү»), йәки '''матдәләр алмашыныу'''  — тере [[организм]]да [[тормош|тереклектереклекте]]те һаҡлау өсөн зарур [[химик реакциялар]]. Был процесстар [[организм]]ға үҫергә һәм үрсергә, үҙ структураларын һаҡларға һәм тышҡы тәэьҫиргә яуап бирергә мөмкинлек бирә. Метаболизм ғәҙәттә ике баҫҡыстан тора: [[катаболизм]] барышында ҡатмарлы органик матдәләр ябай матдәләргә тарҡалалар; [[анаболизм]] процессы барышында энергия сарыф ителеп [[аҡһым]], [[шәкәр]], май һәм [[нуклеин кислотаһы]] кеүек матдәләр барлыҡҡа килә.

Туҡланыу процессында организмға матдәлер килә. Уларҙы эшкәртеп, йәғни бик ябай өлөштәргә тарҡатып, организм тарафынан үҙлештерелеп, үҫеш өсөш төҙөлөш материалы ала. Был процесс тотороҡһоҙ барһын өсөн энергия кәрәк. Аҙыҡ энергия сығанағы булып тора. [[Матдәләр алмашыныу]]ы энергия әүереләуә менән бәйләнгән. Аҙыҡтың ҡатмарлы матдәләре ябайҙарға тиклем тарҡалыуы һәм үҙләштерелеүе энергия бүленеү менән бергә бара. Матдәләр алмашаныуҙың барлыҡ реакциялары һәм энергияның әүерелеүе реакцияны тиҙләтеүсе катализаторҙар  — [[ферменттар]] ҡатнашлығында бара. Аш һеңдереү ферменттары төкөрөктә, ашҡаҙан һутында, аш һеңдереү биҙҙәренең бүлендектәрендә була.

Хайуандарҙа был реакциялар ҡатмарлы органик молекулаларҙы [[углерод оксиды]] һәм һыуға тиклем тарҡатыу менән бәйле. [[Фотосинтез]]лаусы организмдарҙа  — электрон күсереү энергия әүерелдермәй, был ысул энергия һаҡлау ысулы<ref name=autogenerated1>{{cite journal |author=Nelson N, Ben-Shem A |title=The complex architecture of oxygenic photosynthesis |journal=Nat Rev Mol Cell Biol |volume=5 |issue=12 |pages=971–82 |year=2004 |pmid=15573135 |doi=10.1038/nrm1525}}</ref>.

''Анаболизм''  — ҡатмарлы молекулалар биосинтезенда энергия сарыф итеп үткәрелгән метаболик процесстар. [[Күҙәнәк]] структураһына ингән ҡатмарлы молекулалар эҙмә-эҙлекле ябайыраҡ төҙөлөшлө молекулаларҙан төҙөлә. Анаболиз өс этаптан тора, һәр этабы махсус ферменттар ярҙамында башҡарыла. Беренсе этапта ябай төҙөлөшлө [[аминокислота]]лар, [[моносахарид]]тар, [[терпеноид]]тар һәм [[нуклеотид]]тар синтезлана. Икенсе этапта АТР энергияһын сарыф итеп актив формаға күсә. Өсөнсө этапта мономерҙар, [[аҡһым]], [[полисахарид]], [[май]] һем [[нуклеин кислотыһы]] кеүек ҡатмарлы молекулаларҙа берләшә.

Биологияға «метаболизм» терминын беренсе тапҡыр 1840 йылда [[Шванн|Теодор Шванн]] кереткән, әммә был термин ҡиң ҡулланылмай. 1870 йылдарҙы [[Фостер_Майкл|Фостер]]ҙың физиология буйынса ҡулланмаһы сыҡҡас, термин күпскелек телдәрҙә ҡулланыла башлай<ref>{{Книга|автор = Фельдман Г.Э.|заглавие = Майкл Фостер|место = Ленинград|издательство = Наука|год = 1986|страницы = 52}}</ref>.

Тәүге тикшеренеүҙәрҙә метаболик реация булыуы табылмай, йәнле туҡыма менән [[Витализм|тере көс]] идара итә тип иҫәплә<ref>Williams, H. S. (1904) [http://etext.lib.virginia.edu/toc/modeng/public/Wil4Sci.html A History of Science: in Five Volumes. Volume IV: Modern Development of the Chemical and Biological Sciences] Harper and Brothers (New York) Retrieved on 2007-03-26</ref>.

[[XIX быуат]]та [[Луи Пастер]] [[шәкәр]]ҙе әсетке ярҙамында [[спирт]]ҡа тиклем әсеткәндә, әсеү процессы ферменттар ярҙамында башҡарыла тип иҫбат итә. «Алкогольгә тиклем әҫеү – — махсус күҙәнәктәр ярҙамында башҡарыла, был процесс күҙәнәктең үлеме һәм тарҡалыуы менән бәйләнмәгән» тип яҙа Пастер<ref>{{cite journal |author=Dubos J.|year=1951 |title= Louis Pasteur: Free Lance of Science, Gollancz. Quoted in Manchester K. L. (1995) Louis Pasteur (1822–1895)—chance and the prepared mind|journal= Trends Biotechnol| volume=13 |issue=12 |pages=511–515 |pmid= 8595136 |doi=10.1016/S0167-7799(00)89014-9}}</ref>. Был реакция һәм 1828 йылда [[Фридрих Вёлер|Фридрих Вёлер]] асҡан мочевина синтезы рекцияһы<ref>{{cite journal |author=Kinne-Saffran E, Kinne R |title=Vitalism and synthesis of urea. From Friedrich Wöhler to Hans A. Krebs |journal=Am J Nephrol |volume=19 |issue=2 |pages=290–4 |year=1999 |pmid=10213830 |doi=10.1159/000013463}}</ref> күҙәнәктәге органик реакцияларҙың химиялағы башҡа реакцияларҙан айырмаһы булмауын иҫбат итә.