Балыҡтар: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) текст |
||
27 юл:
[[Зоология]]ның балыҡтарҙы өйрәнә торған фәне [[ихтиология]] тип атала.
Төҙөлөшө, туҡлаыуы, үрсеүе һәм йәшәү реүеше буйынса 2 класҡа: ''кимерсәклеләргә'' һәм ''һөйәклеләргә'' буленә.
== Кимерсәкле балыҡтар ==
Күпселек кимерсәкле балыҡтар [[диңгеҙ]]ҙәрҙә йәшәй, айырым төрҙәре генә сөсө һыуҙа осрай. Хәҙер йәшәгән кимерсәкле балыҡтарҙың төҙөлөшөндә ҡайһы бер боронғо билдәлер: кимерсәкле һөлдә, айғолаҡ тишектәре, башының аҫҡы өлөшөндә урынлашҡан арҡыры ауыҙ тишеге һәм башҡалар һакланған.
== Һөйәкле балыҡтар ==
Балыҡтарҙың иң күп төркөмө. [[Океан]]дарҙа, [[диңгеҙ]]ҙәрҙә, [[йылға]]ларҙа, күлдәрҙә, даими һәм вакытлыса булған һыу ятҡылыҡтарында тереклек итәләр. Хәҙерге балыктарҙың 96%-ын һөйәкле балыҡтар тәшкил итә. Уларҙың тән формаһы төрлөсә: оҙонса, түңәрәк һымаҡ, трпедо һымаҡ, япраҡ һымаҡ, йылан һамаҡ була.
== Тән төҙөлөшө ==
[[Файл:Fish scales.jpg|thumb|250px|
Балыҡтың скелеты тулыһынса тейерлек
Мускулдар системаһы тоташтыргыс туҡыманан торған бүлгеләр менән сегменттарға бүлгәләнгән. Уны 2
==
Нервылар системаһы түбән төҙөлөшлө. Баш мейеһе бүлектәре һыҙыҡлы һәм бик бәләкәй була.
Балыҡтарҙың [[нерв системаһы]] [[Баш мейе|баш]] һәм [[арҡа мейе]]нән, уларҙан китеүсе нервларҙан тора. Баш мейе мейе тартмаһында урнашҡан һәм биш бүлектән тора: алғы мейе, ара мейе, урта мейе, оҙонса мейе һәм кесе мейе. Оҙонса мейе арҡа мейеһенә күсә. Ул умыртҡаларҙың өҫкө йәйәләре барлыҡҡа китергән тишектәрҙән яһалған умыртҡалыҡ каналы эсенән оҙон аҡ таж булып һуҙылған. Күп һанлы нервтар баш һәм арка мейеһен балыҡтың төрло органдары менән бәйләнештә тота.
Балыҡтарҙың үҙ-үҙҙәрен тотоуында
Һиҙеү ағзалары күреү, ишетеү, еҫ һиҙеү һәм һиҙеү ағзаларынан тора. Күҙҙәр баштың ике яғында урынлашҡан һәм яҡындағы предметтарҙы яҡшы күрергә яраҡлашҡан. Ишетеү ағзаһы эске ҡолаҡтан, йәғни баш һөйәктең артҡы өлөшөндә урынлашҡан лабиринттан ғибәрәт.
Еҫ һиҙеү ағзаһы томшоғоноң осонда урынлашҡан йомоҡ соҡорҙарҙан тора. Танау соҡорҙарың төбө һәм стенкаларында нервылар остары бар. Балыҡтар һыуҙа төлө еҫтәрҙе һиҙәләр.
Тәм ағзалары ауыҙ ҡыуышлығында, тиреһендә, хатта ҡойроғанда ла бар.Балыҡ тар әсе, татлы, тоҙло тәмдәрҙе айыра. Ауыҙ эргәһендә мыйыҡтары булған балыҡтар (мәҫәлән йәйедәр һәм шамбылар) аҙыҡҡа ҡағалмайынса ла аҙыҡтың тәмен беләләр.
Тәм тойоу органдары хеҙмәтен тәм төйөрсөктәре үтәй. Улар нерв остары менән сорналған күҙәнәктәр төркөмөнән тора. Тәм төйөрсөктәре ауыҙ ҡыуышлығында ғына түгел, бәлки тәндең күп кенә өлөштәрендә тиренең тышҡы ҡатлауында ла урынашҡан. Күреү органдары — яҫы мөгөҙҡатлау менән түңәрәк хрусталиктан торған күҙҙәр. Ишетеү анализаторы — баш һөйәгендә урынашҡан эске ҡолаҡ ҡына; ҡолаҡ япрағы һәм ишетеү юлы юҡ.
Балыҡтарҙың ҡабырға һыҙығы — ағамдың йүнәлешен һәм тиҙлеген ҡабул итеүсе үҙенсәлекле ағза. Ул ҡабырғала һәйбәт күренә һәм тәндең алғы осонан артҡы осона тиклем дауам итә.
▲== Һиҙеү органдары ==
== Ҡан
== Һулыш системаһы ==
Һулыш алыу ағзаһы — айғолаҡтар. Улар баштың ике яғында урынлашкан һәм айғолаҡ ҡапҡастары менән ҡапланған. Айғолаҡтар һыу һәм организмдың ҡан тамырҙары системаһы араһында газ алмашыныуҙы башҡара. Һулыш алыу процессы айғолаҡтарҙы йыуыусы һыу хәрәкәте арҡаһында башҡарыла. Айғолаҡ ҡапҡастары һәм ауыҙ ҡыуышлығы һыуҙы ауыҙ ҡыуышлығына һүрып ала һәм этеп сығара.
== Аш
Балыҡтарҙың күпселек төрҙәренең ауыҙ ҡыуышлығында күп һанлы конус һымаҡ тештәр була. Ауыҙ ҡыуышлығы менән ҡыҫҡа үңәскә илтеүсе йотҡолоҡ араһында сик беленмәй. Ашҡаҙаны төрлө формала һәм төрлө ҙурлыҡта була, һайһы бер төрҙәренең ашҡаҙаны зәғиф үҫкән. Тирән һыуҙарҙа тереклек итеүсе йыртҡыс балыҡларҙың ашҡаҙаны һуҙылыусан, был — оҙаҡ ас торорға яйлашыу, сөнки бик тирәндә табыш һирәк эләгә.
Эсәклектең нәҡ башланған урынында аш ҡайнатыу өҫлөгөн арттырыусы һуҡыр үҫентеләр була. Бауырҙа эшләнгән үт сыекшаһы үт ҡыуығына йыйыла, һуңынан эсәктең алғы бүлегенә керә. Ашҡаҙаны аҫты биҙҙәренең юлдары эсәклектең башланғыс бүлегенә асыла.
== Йөҙөү ҡыуығы ==
Күпселек һөйәкле балыҡтарҙың һауа тулған йөҙөү ҡыуығы була. Ул аш ҡайнатыу көпшәһенең арҡа яғы үҫентеһе кеүек үҫеш ала. Һуңырак күп кенә төрҙәрендә йөҙөү ҡыуығы үңәс менән бәйләнешен юғалта, ләкин ҡайһы берҙәрендә бәйләнеш гомөр буйына һаҡлана. Йөҙөү ҡыуығы, нигеҙҙә, гидростатик функцияны үтәй, йәғни вертикаль яҫылыҡта балыҡтың ирекле хәрәкәтен тәэмин итә. Уның стенаһы капиллярҙар селтәре менән яҡшы тәэмин ителгән. Бик тиҙ тирәнгә төшкәндә, балыҡ тәненә баҫым кинәт арта, һәм һауа ҡыуыҡтан ҡанға күсә. Нәтижәлә балыҡтың сағыштырма ауырлығы арта, был уның сумыуына булышлыҡ итә. Өҫкә йөҙөп сыҡҡанда, киреһенсә, һыуҙың баҫымы һәм газдарҙың ҡанда эреүсәнлеге кәмей, һәм газ ҡан тамырҙарынан һауа ҡыуығына сыға.
| |||