Метаболизм: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
SaganZ (фекер алышыу | өлөш) →Тарихы: . |
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
'''Метаболи́зм''' ({{lang-el|μεταβολή}} — «әүерелеү, үҙгәреү»), йәки '''матдәләр алмашыныу''' — тере [[организм]]да [[тормош|тереклек]]те һаҡлау өсөн зарур [[химик реакциялар]]. Был процесстар [[организм]]ға үҫергә һәм үрсергә, үҙ структураларын һаҡларға һәм тышҡы тәэьҫиргә яуап бирергә мөмкинлек бирә. Метаболизм ғәҙәттә ике баҫҡыстан тора: [[катаболизм]] барышында ҡатмарлы органик матдәләр ябай матдәләргә тарҡалалар; [[анаболизм]] процессы барышында энергия сарыф ителеп [[аҡһым]], [[шәкәр]], май һәм [[нуклеин кислотаһы]] кеүек матдәләр барлыҡҡа килә.▼
[[Файл:ATP-3D-vdW.png|thumb|right|280px| [[Аденозинтрифосфат]] структураһы — энергия алмашыуҙа төп аралашаусы]]
Туҡланыу процессында организмға матдәлер килә. Уларҙы эшкәртеп, йәғни бик ябай өлөштәргә тарҡатып, организм тарафынан үҙлештерелеп, үҫеш өсөш төҙөлөш материалы ала. Был процесс тотороҡһоҙ барһын өсөн энергия кәрәк. Аҙыҡ энергия сығанағы булып тора. [[Матдәләр алмашыныу]]ы энергия әүереләуә менән бәйләнгән. Аҙыҡтың ҡатмарлы матдәләре ябайҙарға тиклем тарҡалыуы һәм үҙләштерелеүе энергия бүленеү менән бергә бара. Матдәләр алмашаныуҙың барлыҡ реакциялары һәм энергияның әүерелеүе реакцияны тиҙләтеүсе катализаторҙар – [[ферменттар]] ҡатнашлығында бара. Аш һеңдереү ферменттары төкөрөктә, ашҡаҙан һутында, аш һеңдереү биҙҙәренең бүлендектәрендә була.▼
▲'''Метаболи́зм''' ({{lang-el|μεταβολή}} — «әүерелеү, үҙгәреү»), йәки '''матдәләр алмашыныу''' — тере [[организм]]да [[тормош|тереклек]]те һаҡлау өсөн зарур [[химик реакциялар]]. Был процесстар [[организм]]ға үҫергә һәм үрсергә, үҙ структураларын һаҡларға һәм тышҡы тәэьҫиргә яуап бирергә мөмкинлек бирә. Метаболизм ғәҙәттә ике баҫҡыстан тора: [[катаболизм]] барышында ҡатмарлы органик матдәләр ябай матдәләргә тарҡалалар; [[анаболизм]] процессы барышында энергия сарыф ителеп [[аҡһым]], [[шәкәр]], май һәм [[нуклеин кислотаһы]] кеүек матдәләр барлыҡҡа килә.
▲Туҡланыу процессында организмға матдәлер килә. Уларҙы эшкәртеп, йәғни бик ябай өлөштәргә тарҡатып, организм тарафынан үҙлештерелеп, үҫеш өсөш төҙөлөш материалы ала. Был процесс тотороҡһоҙ барһын өсөн энергия кәрәк. Аҙыҡ энергия сығанағы булып тора. [[Матдәләр алмашыныу]]ы энергия әүереләуә менән бәйләнгән. Аҙыҡтың ҡатмарлы матдәләре ябайҙарға тиклем тарҡалыуы һәм үҙләштерелеүе энергия бүленеү менән бергә бара. Матдәләр алмашаныуҙың барлыҡ реакциялары һәм энергияның әүерелеүе реакцияны тиҙләтеүсе катализаторҙар
=== Катаболизм ===
{{main|Катаболизм}}
''Катоболизм'' тип шәкәр, май, аминокислота кеүек ҙур молекулаларҙың тарҡалыу метаболик процессын атайҙар. Катоболизм процессында анаболизм (биосинтез) өсөн ябайыраҡ органик молекулалар барлыҡҡа килә.
Метаболизм төрө буйынса [[организм]]дарҙы энергия алыу сығанағына нигеҙләнеп классификацияларға була.
Хайуандарҙа был реакциялар ҡатмарлы органик молекулаларҙы [[углерод оксиды]] һәм һыуға тиклем тарҡатыу менән бәйле. [[Фотосинтез]]лаусы организмдарҙа
=== Анаболизм ===
{{main|Анаболизм}}
''Анаболизм'' — ҡатмарлы молекулалар биосинтезенда энергия сарыф итеп үткәрелгән метаболик процесстар. [[Күҙәнәк]] структураһына ингән ҡатмарлы молекулалар эҙмә-эҙлекле ябайыраҡ төҙөлөшлө молекулаларҙан төҙөлә. Анаболиз өс этаптан тора, һәр этабы махсус ферменттар ярҙамында башҡарыла. Беренсе этапта ябай төҙөлөшлө [[аминокислота]]лар, [[моносахарид]]тар, [[терпеноид]]тар һәм [[нуклеотид]]тар синтезлана. Икенсе этапта АТР энергияһын сарыф итеп актив формаға күсә. Өсөнсө этапта мономерҙар, [[аҡһым]], [[полисахарид]], [[май]] һем [[нуклеин кислотыһы]] кеүек ҡатмарлы молекулаларҙа берләшә.
== Тарихы ==
[[Файл:SantoriosMeal.jpg|thumb|right|200px|[[Санторио]] үҙен ашағанға тиклем һәм ашағандан һуң үлсәп ҡарай, ''Ars de statica medicina'', 1614 йылда нәшер ителгән]]
Биологияға «метаболизм» терминын беренсе тапҡыр 1840 йылда [[Шванн|Теодор Шванн]] кереткән, әммә был термин ҡиң ҡулланылмай. 1870 йылдарҙы [[Фостер_Майкл|Фостер]]ҙың физиология буйынса ҡулланмаһы сыҡҡас, термин күпскелек телдәрҙә ҡулланыла башлай
Метаболизмды өйрәнеү бер нисә быуат дауам итә. Өйрәнеү хайуандар организмдағы метаболик реакцияларҙы өйрәнеүҙән башлана. Матдәрә алмашыныу төшөнсәһе беренсе тапҡыр [[Ибн әл-Нәфис]] (1213—1288) хеҙмәттәрендә күренә, ул «кәүҙә һәм уның өлөштәре даими рәүештә тарҡалыу һәм туҡланыу хәлендә тора, даими рәүештә үҙгәрештәр кисерә» тип яҙа
Метаболизм буйынса иң беренсе эксперимент тураһында 1614 йылда [[Санторио Санторио]] {{lang-it|Ars de statica medicina}}<ref>{{cite journal |author=Eknoyan G |title=Santorio Sanctorius (1561–1636) - founding father of metabolic balance studies |journal=Am J Nephrol |volume=19 |issue=2 |pages=226–33 |year=1999 |pmid=10213823 |doi=10.1159/000013455}}</ref> тигән китабында яҙған. Ул үҙен ашағанға тиклем, ашағандан һуң, йоҡоға тиклем һәм йоҡонан һуң, һыу эскәнгә тиклем һәм һыу эскәндән һуң, һейҙек бүлеп сығарғандан һуң үлсәп ҡараған. Ул ашаған аҙығының ауырлығы етмәүенә иғтибар итә, ул быны боҫҡа әүрелгән тип аңлата.
Тәүге тикшеренеүҙәрҙә метаболик реация булыуы табылмай, йәнле туҡыма менән [[Витализм|тере көс]] идара итә тип иҫәплә
[[XIX быуат]]та [[Луи Пастер]] [[шәкәр]]ҙе әсетке ярҙамында [[спирт]]ҡа тиклем әсеткәндә, әсеү процессы ферменттар ярҙамында башҡарыла тип иҫбат итә. «Алкогольгә тиклем әҫеү – махсус күҙәнәктәр ярҙамында башҡарыла, был процесс күҙәнәктең үлеме һәм тарҡалыуы менән бәйләнмәгән» тип яҙа Пастер.<ref>{{cite journal |author=Dubos J.|year=1951 |title= Louis Pasteur: Free Lance of Science, Gollancz. Quoted in Manchester K. L. (1995) Louis Pasteur (1822–1895)—chance and the prepared mind|journal= Trends Biotechnol| volume=13 |issue=12 |pages=511–515 |pmid= 8595136 |doi=10.1016/S0167-7799(00)89014-9}}</ref>. Был реакция һәм 1828 йылда [[Фридрих Вёлер|Фридрих Вёлер]] асҡан мочевина синтезы рекцияһы<ref>{{cite journal |author=Kinne-Saffran E, Kinne R |title=Vitalism and synthesis of urea. From Friedrich Wöhler to Hans A. Krebs |journal=Am J Nephrol |volume=19 |issue=2 |pages=290–4 |year=1999 |pmid=10213830 |doi=10.1159/000013463}}</ref> күҙәнәктәге органик реакцияларҙың химиялағы башҡа реакцияларҙан айырмаһы булмауын иҫбат итә.
[[XX быуат]] башында [[Эдуард Бухнер]] [[фермент]]тар булыуын асҡас [[биохимия]] фән булараҡ үҫеш ала
[[Кребс Ханс Адольф|Ханс Адольф Кребс]] XX быуаттаң иң уңышлы биохимигы булып танылған
Хәҙерге биохимик тикшеренеүҙәрҙә,
▲[[XX быуат]] башында [[Эдуард Бухнер]] [[фермент]]тар булыуын асҡас [[биохимия]] фән булараҡ үҫеш ала.<ref>Eduard Buchner’s 1907 [http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1907/buchner-lecture.html Nobel lecture] at http://nobelprize.org Accessed 2007-03-20</ref>
▲[[Кребс Ханс Адольф|Ханс Адольф Кребс]] XX быуаттаң иң уңышлы биохимигы булып танылған.<ref>{{cite journal |author=Kornberg H |title=Krebs and his trinity of cycles |journal=Nat Rev Mol Cell Biol |volume=1 |issue=3 |pages=225–8 |year=2000 |pmid=11252898 |doi=10.1038/35043073}}</ref>.<ref>{{cite journal |author=Krebs HA, Henseleit K |title=Untersuchungen über die Harnstoffbildung im tierkorper |journal=Z. Physiol. Chem. |volume=210 |pages=33–66 |year=1932}}{{cite journal |author=Krebs H, Johnson W |title=Metabolism of ketonic acids in animal tissues |journal=Biochem J |volume=31 |issue=4 |pages=645–60 |year=1937 |month=April |pmid=16746382 |pmc=1266984}} </ref>
▲Хәҙерге биохимик тикшеренеүҙәрҙә, [[хроматография]], [[рентгеноструктура анализы]], [[ЯМР-спектроскопия]], [[Электронный микроскоп|электрон микроскопия]] һәм [[классик молекуляр динамика ысулы]] кеүек яңы ысулдар ҡулланыла. Был алымдар күҙәнәктә барған метаболик реакцияларҙы ентекләп өйрәнергә мөмкинлек бирә.
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Физиология]]
[[Категория:Метаболизм]] |