Бәрәңге: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә Робот: косметик үҙгәртеүҙәр |
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
19 юл:
}}
'''Картуф''' (шулай уҡ '''бәрәңге''', {{lang-la|Solanum tuberosum}}) — күп йыллыҡ, тамырындағы бүлбеләренән (бәрәңгеләренән) үҫә тоған культуралы үҫемлек;эт карағаттары [[ғаилә (биология)|ғаиләһендәге]] эт ҡарағаты һымаҡтар [[ырыу (биология)|ырыуынан]] күп йыллыҡ бүлбеле үҫемлек; крахмаллы йәшелсә культураһы. Аҙыҡ, мал аҙығы булараҡ һәм техник маҡсаттарҙа үҫтерелә
[[Файл: Solanum tuberosum.JPG|thumb|left|Сәскә атҡан бәрәңге]]▼
== Үҫемлектең тарихы ==
{|align="center"
|-valign="top"
▲ |[[Файл: Solanum tuberosum.JPG|thumb|left|Сәскә атҡан бәрәңге]]
|[[Файл:Potato fruits.jpg|thumb|left|Бәрәңге алмаһы ([[емеш|емеше]]) ағыулы]]
|}
[[Франция|Францияла]] аптекарь Пармантье «ер алмаһы»н үҫтереүгә күп көс һала. [[1785]] йылдың авгусында ул [[Людовик ХVI]]-ға картуфтың сәскә аткан һабағынан яһалған гөлләмәне һәм бер кәрзин өлгөргән уңышты бүләк итә. Картуфты шул ук көндө бешереп, королдең өҫтәленә ҡуялар. Шул мәлдән инде был ризыҡҡа ҡараш үҙгәрә. Ул табындарҙа ныҡлы урын ала.
[[Рәсәй|Рәсәйҙә]] картуф үҫтерә башлау [[Петр I]] исеме менән бәйле. Ул [[Голландия|Голландияла]] сағында Рәсәйгә бер тоҡ картуф ебәрә. Әммә [[Петр I]] заманында картуф киң таралмай. [[1765]] йылда [[Екатерина II]] сит илдән картуф һатып алыу һәм Рәсәйҙә таратыу тураһында указ сығара. Рәсәйҙә картуф тиҙ генә таралмай, халыҡ картуфтың алмаһын ашап күпләп ағыулана.▼
▲[[Рәсәй|Рәсәйҙә]] картуф үҫтерә башлау [[Петр I]] исеме менән бәйле. Ул [[Голландия|Голландияла]] сағында Рәсәйгә бер тоҡ картуф ебәрә. Әммә [[Петр I]] заманында картуф киң таралмай. [[1765]] йылда [[Екатерина II]] сит илдән картуф һатып алыу һәм Рәсәйҙә таратыу тураһында указ сығара. Рәсәйҙә картуф тиҙ генә таралмай, халыҡ картуфтың алмаһын ашап күпләп ағыулана.
== Картуфты үҫтереү ==
Картуфты үҫтереү өсөн шытып сыҡҡан бүлбеләрен ер
Бәрәңге бүлбеһенән
Бәрәңге вегетатив юл менән, башлыса, бүлбеләрҙән (селекция максатында орлоҡтан) үрсетелә. Генератив юл менән үрсетелгән бәрәңгенең продуктлылығы кәм була. Үҫемлекте осонан, күҙҙәренән, шытымдан, һабағыннан да үрсетергә мөмкин. Бәрәңге бөрөләре тупраҡта
▲Бәрәңге вегетатив юл менән, башлыса, бүлбеләрҙән (селекция максатында орлоҡтан) үрсетелә. Генератив юл менән үрсетелгән бәрәңгенең продуктлылығы кәм була. Үҫемлекте осонан, күҙҙәренән, шытымдан, һабағыннан да үрсетергә мөмкин. Бәрәңге бөрөләре тупраҡта 5-8°С йылылыҡ булғанда шыта башлай. Тишелеп сығыу өсөн иң уңай температура 15-20 °C, [[фотосинтез]], һабаҡ, япраҡ үҫеү, сәскә атыу өсөн 16-22 °C. Бәрәңге бүлбеләре төнгө температура 10-13 °C булғанда яҡшы үҫә. Юғары температурала (төндә 20 °C һәм унан да юғары булһа) бәрәңгенең йылылыҡ үҙлектәре боҙола. Температура -2 °C тан түбәнрәк булһа, бәрәңге үҫемлеге ҡырауҙан зарарлана. Бәрәңгенең транспирация (һыуҙа парга әйләндерү) коэффиициенты уртаса 400-500. Сәскә атыу осоронда, һабаҡтары иң ныҡ үҫеп, бүлбеләр барлыҡҡа килгән ваҡытта, бәрәңгегә иң күп дым һәм туҡландыдыу талап ителә. Бәрәңге уңышы гектарынан 200-250 ц/еннер булғанда, үҫемлек тупраҡтан 100-175 кг азот, 40-50 кг фосфор, 140-230 кг калий ала. Бәрәңге үҫтереү өсөн ҡара тупраҡ, һоро урман тупрағы, кәҫле көл һымаҡ, механик составы буйынса ҡомһол, еңел һәм уртаса балсыҡлы тупраҡ ҡулай һанала.
[[Селекционерҙар]] картуфты үҫтереү өсөн картуф алмаһының емешен файҙалана.
== Составы ==
Бәрәңге уртаса 76, 3% [[һыу]]ҙан һәм 23, 7% (макс. 36,8
<gallery>
Рәсем:Potato plant.jpg|[[Бәрәңге үҫентеһе]]
Юл 45 ⟶ 53:
== Картуфтан әҙерләнгән ризыҡтар ==
Хәҙер халыҡ уны «икенсе икмәк» тип йөрөтә. Картуфтан 300-ҙән ашыу төрлө ризыҡ әҙерләргә мөмкин.▼
[[Файл:PreparedPotatoes.jpg|right|thumb|Картуфтан әҙерләнгән ризыҡтар]]
▲Хәҙер халыҡ уны «икенсе икмәк» тип йөрөтә. Картуфтан 300-ҙән ашыу төрлө ризыҡ әҙерләргә мөмкин.
Аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә бәрәңгенән крахмал, киптерелгән һәм ҡыҙҙырылған бәрәңге (чипсы), бәрәңге боламығы, һыуытылған бәрәңге (гарнир өсөн, биточки, котлет һ.б.), бәрәңге лачауы, саго һ.б. етештерлә. Крахмал − патока һәм спирт етештереү сәнәғәте өсөн сеймал. 17,6% крахмаллы 1 тонна бәрәңгенән 112 литр спирт, 55 кг шыйыҡ углекислота, 0,39 литр араҡы майы (сивушное масло) йәки 1500 литр барда йәки 170 кг крахмал, 80 кг глюкоза, 65 кг гидрол һ.б. продукттар алырга мөмкин. Бәрәңге спирты − фармацевтика, парфюмерия һәм араҡы-шараб сәнәғәтендә, крахмалы кондитер һәм туҡыу сәнәғәтендә файҙаланыла.▼
▲Аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә бәрәңгенән крахмал, киптерелгән һәм ҡыҙҙырылған бәрәңге (чипсы), бәрәңге боламығы, һыуытылған бәрәңге (гарнир өсөн, биточки, котлет һ.б.), бәрәңге лачауы, саго һ.б. етештерлә. Крахмал − патока һәм спирт етештереү сәнәғәте өсөн сеймал. 17,6% крахмаллы 1 тонна бәрәңгенән 112 литр спирт, 55 кг шыйыҡ углекислота, 0,39 литр араҡы майы (сивушное масло) йәки 1500 литр барда йәки 170 кг крахмал, 80 кг глюкоза, 65 кг гидрол һ.б. продукттар алырга мөмкин. Бәрәңге спирты
Бәрәңге
== Картуфтың ҡоротҡостары ==
Картуфтың иң ҡурҡыныс ҡоротҡостары булып [[колорадо ҡуңғыҙы]] һанала. Ул картуфтың йәшел япрағын һәм бәрәңгеһен ашай. Шулай уҡ киң таралған [[вирус]] ауырыуы — [[фитофтороз]]. Был ваҡытта картуфтың һабағы ҡарайып кибә.
Бәрәңге төрлө ауырыуҙарға бирешеүсән: бәшмәк ауырыуҙары − фитофтороз, макроспориоз, ҡутыр; бактериаль ауырыуҙар
== Ҡыҙыҡлы фактар ==
Юл 64 ⟶ 74:
== Сығанаҡтар ==
* [http://tatarile.org/maglumat/%D0%BC%D3%99%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D3%99/%D0%B1%D3%99%D1%80%D3%99%D2%A3%D0%B3%D0%B5 Бәрәңге // Татар энциклопедияһы. Ҡазан, 2008.]
== Һылтанмалар ==
* {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/картофель/БСЭ/Картофель/}}
Юл 75 ⟶ 86:
[[Категория:Аҙыҡ-түлек]]
[[Категория:Эт ҡарағаты һымаҡтар]]
|