Рене Декарт: өлгөләр араһындағы айырма

Декарт Францияла [[Лаэ]] тигән ҡаласыҡта [[дворянлыҡ|дворян]] ғаиләһендә фәҡирлеккә төшкән боронғо дворяндар тоҡомо, ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуа. [[1596 йылдыңйыл]]дың [[31 мартында]] [[Декарт (Эндр и Луара)|Лаэ (La Haye en Touraine)]], хәҙерге Декарт (Descartes) ҡалаһында тыуған, (департамент [[Эндр һәм Луара]], [[Франция]]). Бер йәшендә әсәһе үлеп ҡала Атаһыатаһы [[Ренн]] ҡалаһында судья булып эшләй һәм Лаэла һирәк була, баланы әсәһе яғынан өләсәһе тәрбиәләй. Рене бала сағында бик сирләшкә була, ҡыҙыҡһыныусанлығы менән айырылып тора.

Башланғыс белемде Декарт Ла Флештағы иезуит коллежында ала, уҡытыусыһы [[Жан Франсуа]] була. Белемде иезуиттар мәктәбендә ала һәм хәрби хеҙмәтте үтә. Коллежда Декарт буласаҡ рухани һәм Францияның фәнни тормошона йүнәлеш биреп торасаҡ [[Марен Мерсенн]] менән таныша. Дини белем Декартта, нисек кенә ғәжәп тойолмаһын, ул саҡтың күренекле философтарына ышанмау уята.

[[1612 йылдайыл]]да у Декарт коллеж тамамлап, күпмелер ваҡыт Пуатьела[[Пуатье]]ла хоҡуҡ нигеҙҙәрен өйрәнә, шунан Парижға[[Париж]]ға китеп, математикала эҙләнеүҙәрҙе ғәмһеҙ ваҡыт уҙғарыуҙар менән аралаштырып, бер аҙ йәшәп ала. Шунан хәрби хеҙмәт ([[1617]]) — баштареволюция ялмаған Голландияла[[Голландия]]ла, артабан [[Германия|Германияла]]ла, Прага өсөн һуғышта (Тридцатилетняя война). [[1618 йылдайыл]]да Голландияла Декарт атаҡлы физик һәм натурфилософ [[Исаак Бекман]] менән таныша, тап уның йоғонтоһонда ғалим булып китә лә инде. Декарт бер нисә йыл Парижда ғилми эш менән шөғөлләнә, виртуаль тиҙлек принцибфн аса, әммә ул ваҡытта быны аңларлыҡ кеше булмай әле.

Шунан йән (Ля-Рошель) өсөн һуғышта ҡатнаша. Францияла Декарттың хөр фекерләүе иезуиттарға килеп етә, һәм уны көфөрлөктә ғәйепләй башлайҙар. Шуның өсөн Декарт Голландияға күсеп ([[1628]]), 20 йыл йәшәй.

Ул Европаның[[Европа]]ның иң ҙур ғалимдары менән хатлаша, [[Медицина|медицинанан]] алып метеорологияға тиклем төрлө фәндәрҙе өйрәнә. Ниһайәт, [[1634 йылдайыл]]да тәүге, программа булырлыҡ «Донъя» тигән китабын (''Le Monde'') тамамлай, ул ике — «Яҡтылыҡ тураһында трактат» һәм «Кеше тураһында трактат» тигән өлөштәрҙән тора. Әммә китап уңышһыҙ ваҡытҡа юлыға — бер йыл элек кенә инквизиция Галилейҙы[[Галилей]]ҙы саҡ үлтермәй ҡала. Шуның өсөн Декарт үҙе тере сағында китапты сығармаҫҡа була. Ул Мерсеннға[[Мерсенн]]ға Галилейға хөкөм тураһында былай тип яҙа:

Кардинал [[Ришельё]] Декарттың хеҙмәттәренә ыңғай баһа бирә һәм Францияла баҫырға рөхсәт итә, ә Голландияның руханиҙары ҡарғыш белдерә ([[1642]]); Оран принцының яҡлауы булмаһа ғалимға бик ауырға тура килер ине.

[[1635 йылдайыл]]да Декарттың никахһыҙ ҡыҙы Франсина тыуа (хеҙмәтсеһенән). 5 йәшендә бала скарлатинанан үлеп ҡала, Декарт быны үҙ ғүмерендәге иң ҙур ҡайғы тип баһалай.

[[1649 йылдайыл]]да туҡтауһыҙ талауҙарҙан биҙрәгән Декарт швед королеваһы Кристинаның саҡырыуы буйынса Стокһольмға күсенә. Унда барыу менән ауырып китеп, пневмониянан үлеп ҡала. Предположительной[[Үләм]]е причинойсәбәп смерти явиласьменән [[пневмония]] фараз ителгән. Декартты [[мышьяк]] менән ағыулап үлтергәндәр тигән фараз да бар, сөнки ауырыу билдәләре шуға оҡшаш була. Бындай фаразды Айки Пиз (немец ғалимы<ref>Шаров А. [http://www.nkj.ru/archive/articles/9155/ Покушение на мысль?] // Наука и жизнь, № 4, 1994.</ref>), артабан Теодор Эберт<ref>[http://lenta.ru/news/2010/02/15/descartes/ Рене Декарта отравили причастной облаткой]</ref><ref>[http://www.gazeta.ru/science/2010/02/16_a_3324786.shtml Церкви мешали координаты Декарта]</ref> та белдерә. Декарттың йоғонтоһонда королева Кристина католиклыҡҡа күсмәҫ тип, католик агенттар үлтергәндер тип уйлайҙар ( 1654 йылда королева шул инанысты ҡабул итә).

Ғүмеренең ахырына Декартҡа сиркәүҙең дошманлығы көсәйә. Үлгәндән һуң Декарттың әҫәрҙәре «{0}Индекс{/0}» тигән исемлеккә индерелә, Ә [[Людовик XIV]] махсус бойороҡ менән Декарттың философияһын («''картезианств''») Францияның барлыҡ уҡыу йорттарында ла өйрәтеүҙе тыя.

Үлгәндән һуң 17 йыл үткәс мәрхүмдең һөйәктәре Стокгольмдан Парижға күсерелә һәм [[Сен-Жермен де Пре аббатлығындағыаббатлығы]]ндағы часовняла ерләнә. Ҡәбере әле лә шунда.