Рене Декарт: өлгөләр араһындағы айырма

'''Рене́ Дека́рт''' ({{lang-fr|René Descartes}} {{IPA|[ʁəˈne deˈkaʁt]}}, {{lang-la|Renatus Cartesius}} — [[Картезий]]; [[31 март]], [[1596]], Лаэ (Турень провинцияһы), хәҙер Декарт (департамент Эндр һәм Луара) — [[11 февраль]], [[1650]], [[Стокһольм]]) — [[Франция|француз]]математигы, философы, физигы һәм физиологы, аналитик геометрияны һәм хәҙерге заман [[Алгебра|алгебра]]ик символикаһын барлыҡҡа килтереүсе, философияла ''радикаль шик ысулы'', физикала механицизм авторы, рефлексологияла тәүге аҙымдар яһаған кеше; француз ғалимы һәм философы, дуализм вәкиле.

== Биографияһы ==

Декарт Францияла Лаэ тигән ҡаласыҡта дворян ғаиләһендә фәҡирлеккә төшкән боронғо дворяндар тоҡомо, ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуа. 1596 йылдың [[31 мартында]] [[Лаэ (La Haye en Touraine)]], хәҙерге Декарт (Descartes) ҡалаһында тыуған, (департамент [[Эндр һәм Луара]], [[Франция]]). Бер йәшендә әсәһе үлеп ҡала Атаһы Ренн ҡалаһында судья булып эшләй һәм Лаэла һирәк була, баланы әсәһе яғынан өләсәһе тәрбиәләй. Рене бала сағында бик сирләшкә була, ҡыҙыҡһыныусанлығы менән айырылып тора.

Башланғыс белемде Декарт Ла Флештағы иезуит коллежында ала, уҡытыусыһы Жан Франсуа була. Белемде иезуиттар мәктәбендә ала һәм хәрби хеҙмәтте үтә. Коллежда Декарт буласаҡ рухани һәм Францияның фәнни тормошона йүнәлеш биреп торасаҡ Марен Мерсенн менән таныша. Дини белем Декартта, нисек кенә ғәжәп тойолмаһын, ул саҡтың күренекле философтарына ышанмау уята.

1612 йылда у Декарт коллеж тамамлап, күпмелер ваҡыт Пуатьела хоҡуҡ нигеҙҙәрен өйрәнә, шунан Парижға китеп, математикала эҙләнеүҙәрҙе ғәмһеҙ ваҡыт уҙғарыуҙар менән аралаштырып, бер аҙ йәшәп ала. Шунан хәрби хеҙмәт (1617) — баштареволюция ялмаған Голландияла, артабан [[Германия|Германияла]], Прага өсөн һуғышта (Тридцатилетняя война). 1618 йылда Голландияла Декарт атаҡлы физик һәм натурфилософ Исаак Бекман менән таныша, тап уның йоғонтоһонда ғалим булып китә лә инде. Декарт бер нисә йыл Парижда ғилми эш менән шөғөлләнә, виртуаль тиҙлек принцибфн аса, әммә ул ваҡытта быны аңларлыҡ кеше булмай әле.

Шунан йән ( Ля-Рошель) өсөн һуғышта ҡатнаша. Францияла Декарттың хөр фекерләүе иезуиттарға килеп етә, һәм уны көфөрлөктә ғәйепләй башлайҙар. Шуның өсөн Декарт Голландияға күсеп (1628), 20 йыл йәшәй.

Ул Европаның иң ҙур ғалимдары менән хатлаша, [[Медицина|медицинанан]] алып метеорологияға тиклем төрлө фәндәрҙе өйрәнә. Ниһайәт, 1634 йылда тәүге, программа булырлыҡ «Донъя» тигән китабын (''Le Monde'' ) тамамлай, ул ике — «Яҡтылыҡ тураһында трактат » һәм «Кеше тураһында трактат" тигән өлөштәрҙән тора . Әммә китап уңышһыҙ ваҡытҡа юлыға — бер йыл элек кенә инквизиция Галилейҙы саҡ үлтермәй ҡала. Шуның өсөн Декарт үҙе тере сағында китапты сығармаҫҡа була. Ул Мерсеннға Галилейға хөкөм тураһында былай тип яҙа:

Әммә Декарттың башҡа китаптары донъя күрә тора:

Кардинал Ришельё Декарттың хеҙмәттәренә ыңғай баһа бирә һәм Францияла баҫырға рөхсәт итә, ә Голландияның руханиҙары ҡарғыш белдерә(1642); Оран принцының яҡлауы булмаһа ғалимға бик ауырға тура килер ине.

1635 йылда Декарттың никахһыҙ ҡыҙы Франсина тыуа (хеҙмәтсеһенән). 5 йәшендә бала скарлатинанан үлеп ҡала, Декарт быны үҙ ғүмерендәге иң ҙур ҡайғы тип баһалай.

1649 йылда туҡтауһыҙ талауҙарҙан биҙрәгән Декарт швед королеваһы Кристинаның саҡырыуы буйынса Стокһольмға күсенә. Унда барыу менән ауырып китеп, пневмониянан үлеп ҡала. Предположительной причиной смерти явилась пневмония. Декартты мышьяк менән ағыулап үлтергәндәр тигән фараз да бар, сөнки ауырыу билдәләре шуға оҡшаш була. Бындай фаразды Айки Пиз (немец ғалимы<ref>Шаров А. [http://www.nkj.ru/archive/articles/9155/ Покушение на мысль?] // Наука и жизнь, № 4, 1994.</ref>), артабан Теодор Эберт<ref>[http://lenta.ru/news/2010/02/15/descartes/ Рене Декарта отравили причастной облаткой]</ref><ref>[http://www.gazeta.ru/science/2010/02/16_a_3324786.shtml Церкви мешали координаты Декарта]</ref> та белдерә. Декарттың йоғонтоһонда королева Кристина католиклыҡҡа күсмәҫ тип, католик агенттар үлтергәндер тип уйлайҙар ( 1654 йылда королева шул инанысты ҡабул итә).

Ғүмеренең ахырына Декартҡа сиркәүҙең дошманлығы көсәйә. Үлгәндән һуң Декарттың әҫәрҙәре «{0}Индекс{/0}» тигән исемлеккә индерелә, Ә Людовик XIV махсус бойороҡ менән Декарттың философияһын («''картезианств''») Францияның барлыҡ уҡыу йорттарында ла өйрәтеүҙе тыя.

Үлгәндән һуң 17 йыл үткәс мәрхүмдең һөйәктәре Стокгольмдан Парижға күсерелә һәм Сен-Жермен де Пре аббатлығындағы часовняла ерләнә. Ҡәбере әле лә шунда

1637 йылда Декарттың төп фәлсәфәүи-математик хеҙмәте — «Ысул тураһында фекерләүҙәр» донъя күрә.

Китапта аналитик геометрия аңлатып бирелә, ә һалынмаларында — [[Алгебра|алгебра]], геометрия, оптика буйынса эҙләнеүҙәр һөҙөмтәләре һәм башҡа күп мәғлүмәттәр.

Китабындағы Виет математик символикаһының бөгөнгө замандыҡына бик яҡын булыуын айырым билдәләргә кәрәк.

«''Ысул''» Декартты шунда уҡ математика һәм оптикала бик абруйлы итә.

Декарттың физика буйынса эҙләнеүҙәре башлыса механика, оптика һәм Ғаләмдең дөйөм ҡоролошон өйрәнеүгә ҡайтып ҡала. Декарттың физикаһы, уның метафизикаһынан айырмалы, материалистик була: Ғаләм тулыһынса хәрәкәт итеүсе материянан тора. Бүленмәҫ атомдарҙы һәм бушлыҡтарҙы Декарт танымай. Ябай материянан тыш ул Декарт күренмәҫ ''нескә материялар'' барлығын раҫлай һәм улар ярҙамында йылылыҡты, тартыу көсөн, электҙы һәм магнетизмды аңлатырға ынтыла.

* Декарттың рефлекс һәм рефлектор эшмәкәрлек принцибы буйынса яҙған хеҙмәттәре артабан психологияның төп нигеҙҙәрен тәшкил итә.

* Есем механизмдарын өйрәнгәндә аффект (дәрт) кеүек халәттәр психик тормошҡа йоғонто яһауын һүрәтләй. «Аффект» төшөнсәһе хәҙерге психологияла айырым эмоциональ халәттәргә ҡарата ҡулланыла.

Декарттың донъяға ҡарашы ''картезианлыҡ'' тип аталған тәғлимәткә нигеҙ һала:

Хәҡиҡәттең кире ҡағылмаҫлыҡ булып иҫбатланырға тейешлеге — Декарт шиктәрҙе тик шулай ғына юҡҡа сығарырға мөмкин тип һанай.

Виндельбандтың әйтеүенсә, Декарттың Илаһи Көс барлығын раҫлауын «антропологик (психологик) һәм онтологик ҡараштар берлеге» тип алырға була.

Ике субстанция — рух һәм материя — Декарттың һәр яҡтан камил көс барлығын раҫлаған тәғлимәтендә яралтылған һәм тамамланған субстанциялар булып тора; бары тик Илаһиҙың субстанцияһы ғына сикһеҙ һәм төп субстанция булып тора.

Декарттың этик ҡараштарын Фуллье уның әҫәрҙәре һәм хаттары буйынса тергеҙә. Был өлкәлә лә теологияны рациональ фәлсәфәнән айырып ҡарап, Декарт әхлаҡи хәҡиҡәттәрҙе лә аңдың «тәбиғи нуры» менән һуғарылған, тип раҫлай (la lumière naturelle).

Мамардашвили ҡарашынса, Декартты экзистенциаль традицияға нигеҙ һалыусылар рәтенә индерергә мөмкин.

* ''Декарт Р.'' Сочинения в двух томах. М.: Мысль, 1989.

*** ''Соколов В. В.'' Философия духа и материи Рене Декарта (3).

* ''Декарт Р.'' [http://web.archive.org/web/20120129054131/http://publ.lib.ru/ARCHIVES/D/DEKART_Rene/Dekart_R._Geometriya.(1938).%5Bdjv%5D.zip Геометрия]. С приложением избранных работ П. Ферма и переписки Декарта. М.-Л.: Гостехиздат, 1938. Серия: Классики естествознания.

* ''Декарт Р.'' [http://web.archive.org/web/20120129053550/http://publ.lib.ru/ARCHIVES/D/DEKART_Rene/Dekart_R._Kosmogoniya._Dva_traktata.(1934).%5Bdjv%5D.zip Космогония: Два трактата]. М.-Л.: Гостехиздат, 1934. Серия: Классики естествознания.

* ''Декарт Р.'' Первоначала философии (1644)

* ''Декарт Р.'' Размышления о первой философии… (1641) [http://psylib.org.ua/books/dekar02/index.htm текст]

* ''Ренэ Декарт.'' Рассуждение о методе…" (1637) Издательство Академии Наук СССР, 1953. Серия: Классики науки, 655 с..

* ''Декарт Р.'' Рассуждение о методе, чтобы верно направлять свой разум и отыскивать истину в науках и другие философские работы / Пер. с лат., М.: Академический проект, 2011. 335 с., Серия «Философские технологии», 1500 экз., ISBN 978-5-8291-1327-8.

* ''Рене Декарт.'' [http://www.krotov.info/lib_sec/05_d/dek/dekart_0.htm Сочинения] в библиотеке Я. Кротова.

=== Декартты урыҫ теленә тәржемә итеүселәр ===

|страницы = |страниц = 335 |серия = Классика философской мысли. |isbn = 5-06-005113-7 |тираж = 3000 }}

* ''Барабанов О. О., Петрова Е. В.'' Два математических письма Декарта принцессе Елизавете Богемской // История науки и техники, №&nbsp;1, 2011, С. 20-32.

* ''Барабанов О. О., Барабанова Л. П.'' История теоремы Декарта о кругах // История науки и техники, №&nbsp;5, 2011, С. 2-15.

|ответственный = Ответственный редактор [[Мотрошилова, Нелли Васильевна|Мотрошилова Н.В.]]

|издание = |место = М. |издательство = ЦОП [[Институт философии РАН|Института философии РАН]]

|год = 1997 |страницы = |страниц = 181 |серия = Научное издание |isbn = 5-201-01958-7 |тираж = 500 }}

* ''Катасонов В. Н.'' Метафизическая математика XVII&nbsp;в. М.: Наука, 1993.

* ''Кирсанов В. С.'' Научная революция XVII века. М.: Наука, 1987.

* ''Ляткер Я. А.'' Декарт. М.: Мысль, 1975.

* ''Мамардашвили М.'' [http://ru.philosophy.kiev.ua/library/mmk/kr/index.html Картезианские размышления.]

* ''Матвиевская Г. П.'' [http://ilib.mccme.ru/djvu/istoria/matv_decart.htm Рене Декарт, 1596—1650]. М.: Наука, 1976.

|место=М. |издательство=Наука |год=1979 |страниц=208

|серия=История науки и техники |страницы=119-160 |ref=Никифоровский }}

* ''Яновская С. А.'' О роли математической строгости в творческом развитии математики и специально о «Геометрии» Декарта. Историко-математические исследования, 17, 1966, с. 151—184.

* ''Le Gaufey, Guy.'' [http://www.amazon.fr/Lincompl%C3%A9tude-symbolique-Descartes-Jacques-Lacan/dp/2908855038/ref=sr_1_12?ie=UTF8&amp;s=books&amp;qid=1227308877&amp;sr=8-12 L’incompletude du symbolique: De Rene Descartes a Jacques Lacan.] Paris: Distique, 1991.

* ''Фролова Е. А.'' Декарт и некоторые аспекты концепций человека в средневековой арабской философии // Сравнительная философия. М., 2000. С.229-244.

* ''Фролова Е. А.'' Проблема Декарта в современной арабской философии. // Вопросы философии. 1969. №&nbsp;5.

|Тема = Рене Декарт