Типтәрҙәр: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
4 юл:
==Тарихы==
Типтәрҙәрҙең килеп сығыуы башҡорт йәмғиәтенең феодалләшеү процесы, уның социаль төркөмдәргә бүленеүе менән бәйләнгән. Типтәрҙәр ҡатламы аҫабалар, бобылдәр һәм яһаҡ түләмәгән керҙәштәрҙән формаллашҡан. Үҙ общинаһынан ҡыҫырыҡлап сығарылған аҫаба башҡорттар тәүге типтәрҙәр булған. Типтәрҙәр төркөмөнә эләгеү башҡорттар өсөн ҡәтғи рәүештә шунда тороп ҡалыуҙы аңлатмаған, ыңғай мәл килеп сыҡҡанда, башҡорт-типтәрҙәр кире үҙ общинаһына ҡушыла алған.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р.З.Шәкүров. – Өфө: “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>
== Типтәрҙәр һаны ==
 
1926 йылғы халыҡ иҫәбен алыу ваҡытында Башҡортостанда 113 800 кеше үҙен типтәр тип яҙҙырған. Шуларҙың 79,5% этник яҡтан ҡайһы халыҡ вәкиле булыуында әйткән. Йәғни, «мин — татар-типтәр», «мин — башҡорт-типтәр», «мин— мишәр-типтәр» тип яҙылған. Шулай уҡ типтәрҙәр араһында [[удмурттар]], [[сыуаштар]], [[мариҙар]], [[ҡаҙаҡтар]] бар.
 
XX быуаттаң 20-се йылдарында «СССР халыҡтары исемле»ген төҙөгәндә типтәрҙәрҙең этник составы бер төрлө булмағанлыҡтан айырым халыҡ булып иҫәпләнмәй. Был тәҡдимде Үҙәк статистика идаралығы эргәһендә ойошторолған халыҡтарҙы өйрәнеү комиссияһы индерә. Тик 23 300 кеше үҙен «саф типтәр» тип белдерә, шуға «типтәр» термины һаҡланып ҡала, ләкин был термин 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа бөтөнләй төшөп ҡала.
 
1926 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, типтәрҙәрҙең 85% [[Башҡортостан]]да йәшәгән. Иң күп йәшәгән урындары: Тамъян-Ҡатай контонының Учалы (элекке Тимтәр-Учалы волочы); Бөрө кантонының Әсән, Байҡыбаш, Борай, Ҡыҙғанбаш, Иҫке Балтач волостары; Өфө кантонының Ҡырмыҫҡалы, Петровск, Шишмә волостары.
== Халыҡ иҫәбе ==
 
* 1735 йылда 11 294 кеше
* 1767 йылда — 33&nbsp;656 кеше,
* 1796 йылда — 52&nbsp;193 кеше,
* 1834 йылда— 105&nbsp;864 кеше,
* 1858 йылда— 140&nbsp;895 ир кеше.<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р.З.Шәкүров. – Өфө: “Башҡорт энциклопедияһы” дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 565 бит </ref>
* 1858 йылда— 140&nbsp;895 ир кеше.
* 1897 йылда — 59&nbsp;293 ир кеше; барлығы 117&nbsp;773.
 
Типтәрҙәр һуңғы мәртәбә 1926 йылда иҫәпкә керә, 27 387 кеше үҙен типтәр тип белдерә<ref name="Isxakov">[http://kitap.net.ru/isxakov1-13.php?s=1 Исхаков Д.М. Тептяри. Опыт этностатистического изучения // Татарская нация: история и современное развитие : сборник. — Казань: 2002]</ref> <ref>Якупов Р.И. Тептяри. Этносоциальный феномен и научная проблема.. — Уфа: Гилем, 1998.</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
<references />
== Әҙәбиәт ==
* Ахмаров Г. Тептяри и их происхождение. — Казан: Хәтер, 2000. — С. 301—320. — ISBN 5-900004-74-0
Юл 27 ⟶ 17:
* Исхаков Д.М. Тептяри. Опыт этностатистического изучения // Татарская нация: история и современное развитие : сборник. — Казань: 2002.
* Якупов Р.И. Тептяри. Этносоциальный феномен и научная проблема.. — Уфа: Гилем, 1998. — С. 119. — ISBN 5-7501-0071-5
== Иҫкәрмәләр ==
<references />
 
 
[[Категория:Төрки халыҡтар]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Типтәрҙәр» битенән алынған