Ғаилә: өлгөләр араһындағы айырма

Ғаилә, нигеҙҙә, бер никахлы булған, күп ҡатынлылыҡ һирәк, башлыса башҡорт общинаһының бай ҡатламдары һәм мосолман руханиҙары вәкилдәре араһында осраған. Ҡәрҙәш ғаилә төркөмө (5—30) ырыу бүленешен тәшкил иткән, бер ауылда 10—60 ғаилә йәшәгән. 17 быуатҡа тиклем башҡорттарҙа балалы бер нисә никахлы парҙан (3—4 быуын) торған ҙур ғаилә осраған. Ғаиләнең мал-тыуары һәм йылҡы өйөрө менәнн ғаилә башлығы идара иткән, ғаилә парҙары һәм айырым ағзалары файҙаланыуында менге аттар һәм һауын малының бер өлөшө булған. Ир менән ҡатын айырым торлаҡта (тирмә, өй йәки аласыҡ) йәшәгән, кис бөтә ғаилә, ҡағиҙә булараҡ, бер табын артына йыйылған. Ултыраҡ тормошҡа күсеү, игенселек һәм шәхси хужалыҡ үҫеү менән, никахлы парҙан һәм уларҙың өйләнмәгән балаларынан торған бәләкәй ғаилә өҫтөнлөк ала башлай. 19 быуат уртаһында Рәсәй дәүләтенең һалым сәйәсәте ҡатыландырылғас, берҙәм ғаилә (ҡаҙна файҙаһына яһаҡ, төрлө йыйымдар һәм йөкләмәләр һалыу өсөн төп берәмек булған бер хужалыҡҡа ҡараған бер нисә бәләкәй ғаилә) һаны арта. Атай ғаиләһе (ата-әсәнән, өйләнгән балаларҙан һәм ейәндәрҙән торған ғаилә), ағай-эне ғаиләһе (балалары менән ағай-эне Ғ.), шулай уҡ ғаилә башлығының өйләнгән улдарынан һәм уның ағай-энеһе ғаиләһе берҙәм ғаилә төрҙәрен тәшкил итә. Берҙәм һәм бәләкәй ғаилә ата кеше (йәки өлкән ағай), улын йәки туғанының улын өйләндереү өсөн, уға йорт һалып бирергә тейеш булған. Үҙенең торлағын һәм хужалығын нығытҡандан һуң, ғаилә тулы хоҡуҡлы бәләкәй ғаилә хоҡуҡтарына һәм бурыстарына эйә булған. Патриархаль һәм бәләкәй ғаилә башлығы булып ата кеше иҫәпләнгән, берҙәм ғаиләлә — ирҙәрҙең иң өлкәне. Аҫабалыҡ (аҫаба) хоҡуҡтарына эйә булараҡ, ул ғаилә вәкиле булған һәм уның өсөн община һәм дәүләт властары алдында яуап биргән, милек менән идара итә һәм йыйындарҙа, ауыл һәм улусолоҫ сходтарында ҡарарҙар ҡабул итеүҙә ҡатнаша алған. Йәше буйынса иң өлкән ҡатын йәки ғаилә башлығының ҡатыны ҡатын-ҡыҙ эштәренә етәкселек иткән. Нәҫелдең аҫаба ерҙәре сиктәрендә солоҡ ултыртыу урындары, һөрөнтө ерҙәр, сабынлыҡтар һ.б. биләмәләр өлөштәргә бүленгән, ғаилә шулай уҡ йәйләү һәм һунар итеү урындарында ҡаралтылары булған. 20 быуат башынан бәләкәй ғаилә төп ғаилә формаһына әүерелә, шулай уҡ берҙәм һәм тулы булмаған ғаилә осрай, этник яҡтан ҡатнаш ғаилә барлыҡҡа килә. БР‑ҙа, 2002 ййылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, яҡынса 1,139 мең ғаилә иҫәпләнә, ғаилә ағзаларының уртаса һаны — 3,3 кеше.