Танганьика: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
ә Робот: косметик үҙгәртеүҙәр
27 юл:
}}
{{Другие значения}}
'''Танганьи́ка''' (элекке исеме '''Танганайка'''<ref>''И смеются, заливаются / Так, что дубы сотрясаются / На далёкой Танганайке, / На широкой Лимпопо'' — Корней Чуковский</ref><ref>''Я читал об одном англичанине, который задумал исследовать берега таинственной Танганайки'' &nbsp;— А.&nbsp;Т.&nbsp;Аверченко</ref><ref>''И была она покорна, / Как прирученная лайка, / Как особенный, отборный / Чёрный негр из Танганайки'' &nbsp;— Н.&nbsp;Я.&nbsp;Агнивцев</ref><ref>Проф. Д.&nbsp;П.&nbsp;Григорьев, ''Лимнология. '' ''Гидрология озера Танганайка'' , Природа, 1978</ref><ref>{{ВТ-МЭСБЕ|Танганайка}}</ref>)&nbsp;— үҙәк [[Африка]]лағы ҙур [[күл]]. Оҙонлоғо буйынса иң оҙон сөсө һыулы күл.
 
Планетала ([[Байкал]] менән бер рәттән) иң тирән һәм боронғо күл. Күләме һәм тәрәнлеге буйынса Танганьика, сөсө һыулы күлдәр араһында, Байкалдан ҡалышып, икенсе урында.<ref name="VTL">V. T. Langenberg. On the limnology of Lake Tanganyika. Thesis Wageningen University, The Netherlands.ISBN 978-90-8504-784-1. P.13-23</ref> Күл ярҙары дүрт илгә ҡарай&nbsp;— [[Конго Демократик Республикаһы]], [[Танзания]], [[Замбия]] һәм [[Бурунди]].
36 юл:
 
== Топонимы ==
Бер фараз буйынса «Танганьика» исеме «Етанга янья» һүҙенән килеп сыҡҡан, күлдең көньяғында йәшәүсе ''бемба'' ҡәбиләһе теленән тәржеме иткәндә «балыҡ тулған һыу һауыты» тигәнде аңлата.
 
Икенсе фараз буйынса күлгә исемде ''суахили'' халҡы биргән. Был шикле фараз, сөнки суахили халҡы был [[Бөйөк Африка күлдәре]] районының ерле халҡы түгел, улар [[Һинд океаны]] ярҙарынан күсеп килгән.
 
== Характеристикалары ==
[[FileФайл:Lake Tanganyika-map.png|285px|мини|Танганьика күле картаһы]]
Күл 676 км оҙонлоҡҡа һүҙылған һәм уртаса киңлеге 50 км. Күлдең майҙаны 32900 км², ә яр һыҙата 1828 километр. Уртаса тәрәнлеге 570 метр, максималь тәрәнлеге&nbsp;— 1470 метр. Күләме&nbsp;— 18900 км³<ref>{{cite web
| url = http://www.ilec.or.jp/database/afr/dafr06.html
50 юл:
| archiveurl = http://web.archive.org/19991110092358/www.ilec.or.jp/database/afr/dafr06.html
| archivedate= 1999-11-10
}}</ref>. Танганьикадиңгеҙ кимәленән 773 метр бейеклектә урынлашҡан. Күл, Көнбайыш Африка Ер ҡабығы ярылған урында Альбертин риф упҡынында урынлашҡан. Танганьика&nbsp;— риф үҙәненең боронғо һәм эре күле<ref name="VTL"></ref>. Яр буйы ланлшафты, ҡағиҙә булараҡ, ҡаялы, тик көнсығыш яры һөҙәк. Бейеклеге 2000 м еткән көнбайыш яры Көнсығыш Африка риф зонаһынынан барлыҡҡа килгән Яр һыҙаты бухталар һәм ҡултыҡтар менән сыбарланып бөткән. Улар араһында иң ҙүры&nbsp;— Бёртон ҡултығы. Күл бер нисә сығаныҡтан туйына, бассейн майҙаны 231 мең км². Күлгә ҡойоусы иң ҙур йылға Рузизи йылғаһы, уның дельтаһы күлдең төньяҡ өлөшөндә ята. Көнбайыштан {{не переведено 2|Малагараси|||Malagarasi River}} йылғаһы ҡоя.. Килеп сығышы буйынса Малагараси йылғаһы, Танганьика ҡарағында боронғораҡ һәм элек Конго йылғаһына ҡойған. Берҙән-бер ағып сығыусы йылға&nbsp;— Лукуга (Lukuga), күлдең көнбайыш яры уртаһынан ағып сыға ла, Заир йылғаһына ҡушыла, артабан [[Атлантик океан]]ға ҡоя.<ref>Кравчук П.&nbsp;А.&nbsp;Рекорды природы.&nbsp;— Любешов: Эрудит, 1993.&nbsp;— 216 с. ISBN 5-7707-2044-1.</ref> Күл һыуының йыллыҡ килеме 64,8 км³, шуның 40,9 км³ яуым-төшөмгә тура килә (63&nbsp; %) һәм 23,9 км³ (37&nbsp; %) йылғаларҙан туйына. Һыу сығымының ҙүр өлөшө — 61,2 км³ (94,4&nbsp; %) парға әйләнеүгә тура килә, Лукугу йылғаһы менән сығым 3,6 км³ (5,6&nbsp; %) тип билдәләнә. Уртаса һыу температураһы 25&nbsp;°C, pH уртаса 8,4. Күлдең тәрәнлеге һәм тропик пояста урынлашыуы һыу әйләнешенә мөмкинлек бирмәй, йәғни һыуҙың өҫкө өлөшө аҫҡы өлөшө менән буталмаған меромиктик һыу ятҡылығына әүерелә.
 
Эҫе [[климат]] шарттарында [[һыу]] тиҙ [[пар]]ға әләнеү сәбәпле, һыу кимәле ҡойоусы йылғалар, бигерәк тә Рузизи йылғаһына бәйле. Ҡойоусы йылғалар күл кимәлен Лукугу йылғаһына ағып сығыу кимелендә тота. 12000 йыл элек Рузизи йылғаһы Танганьика күленә ҡоймаған.
Рузизи Киву күленән ағып сыға, элек был күл бассейны Нил бассейнендағы Эдуард күленә ҡараған. Тик [[вулкан]]дар атылыуҙан һуң ғына бассейндар хәҙергесә бүленгән. Боронғо яр һыҙаты эҙенән күренеүенсә, Танганьика кимәле 300 метр түбәнерәк булған һәм күл диңгеҙ менән тоташмаған. Хәҙерге торошо ла тотороҡло түгел, 1858 йылда европалылар күлде асҡанда диңгеҙ менән тоташмаған булыуы мөмкин.
 
Шулай уҡ, төрлө тарихи дәуерҙә Танганьиканың төрлө ҡойоусы һәм ағып сығыусы йылғалары булыуы мөмкин. Күлгә ҡойоусы һыу күләме аҙ булһа, һауа температураһы күтәрелеүе һыу кимәлен төшөрөргә мөмкин.
 
== Тәбиғәт ==
Танганьика флораһы һәм фаунаһы бик бай. Күлдә [[гиппопотам]], [[крокодил]], һыу [[ ҡоштар]]ы, [[ҡыҫала һымаҡтар]], [[ҡоһағаяҡта]]р, төрлө промысл [[балыҡтар]]ы тереклек итә. Аквариум балыҡтары тотоу яр буйы илдәре хужалығында мөһим урын алып тора.
 
Күлдә [[эндемик организмдар]] тереклек итә, шул иҫәптән Cichlidae (цихлид) ғаиләһендәге организмдар. Күлдәге 200-ҙәр артыҡ балыҡ төрөнөң 170-е эндемик. Икенсе бер үҙенсәлеге, Танганьика күлендә йәшәүселәрҙең диңгеҙ хайуандары менән оҡшашлығңы бар. Был күренеш, күл үҙ тарихында бер ваҡытта ла кипмәгән, ундағы фауна үлмәгән, тик эволюция дәүерендә яңы формалар менән тулыланған икәнен иҫбатлай. Бынан тыш, Танганбика оҙаҡ дәүер сығымһыҙ күл булған, хайуандар донъяһы башҡа һыу ятҡылыҡтарынан изоляцияла үҫешкән.
65 юл:
Танганьика 200&nbsp;м тәрәнлеккә тиклем тереклек өсөн яраҡлы, түбәндәрәк [[сероводород]] концентрацияһы арта һәм тәреклек бөтөнләй тиәрлек юҡ.
 
Күлең был ҡатламы органик мәл һәм ултыра тоҡомдарҙан торған «ҡәберлек»кә әйләнгән.
[[FileФайл:Lakes scheme.png|thumb|left|Танганьика күле тәрәнлеге Каспий диңгеҙә һәм Байкал күле менән сағыштырғанда]]
 
=== Балыҡ запасы ===
Танганьика күленең балыҡ запасы ерле халыҡ өсөн борон замандан беҙҙең көнгә тиклем төп аҙыҡ-түлек, иҡтисади социаль именлек сғанағы булып тора.<ref name="VTL"></ref>.
 
Сельд, сардин, {{не переведено 2|лимнотрисса миодон|||Lake Tanganyika sardine|Limnothrissa miodon}}, {{не переведено 2|столотрисса танганьикская|||Lake Tanganyika sprat|Stolothrissa tanganicae}}, шулай уҡ дүрт төр {{не переведено 2|Centropomidae|||Centropomidae}} {{не переведено 2|Lates|||Lates}}: {{не переведено 2|Lates stappersii|||Lates stappersii}}, {{не переведено 2|Lates angustifrons|||Lates angustifrons}}, {{не переведено 2|Lates mariae|||Lates mariae}}, {{не переведено 2|Lates microlepis|||Lates microlepis}} төп промысел балыҡтары булып тора.
 
== Һыу ==
86 юл:
Һуңғы ваҡытта яңы төр үҫемлектәрҙен таралыуы Танганьика экосистемаһынаянаусы хәүеф булып тора.
 
Иң хәүефлеһе һыу гиацинты ({{lang-la|Eichhornia crassipes}}). Тиҙ үҫеүсе был үҫемлек һыу өҫтөн тығыҙ балыҫ кеүек ҡаплай, был ҡатлам ҡояш нурҙарын үткәрмәй һәм кислород алышыныу режимын боҙа. Был күренеш һыуҙағы организдарҙың миграция һәм үлеме килтерә. Суднолар йөрөүе ҡайынлаша.
 
== Иҡтисади әһәмиәте ==
94 юл:
 
=== Яр буйы инфраструктураһы һәм туризм ===
240 000 кеше йәшәгән [[Бужумбура]] ҡалаһы Танганьиканың эре ҡала-порты булып тора, икенсе урында [[Калеми]] (Конго) һәм [[Кигома]] (Танзания) ҡалалары. Был ҡалаларҙан [[Дар-әс-Сәләм]] һәм [[Һинд океаны]] менән тимер юл бәйләнеше бар. Яр буйындағы ҡалалар менән судно йөрөшө булдырылған. Инфраструктура күлдең төньяғында һәм көньяғында ныҡ үҫешкән. Төньяҡ өлөшөндә яр буйлап асфальт юл һалынған. Замбия яры буйлап, бик бай булмаған туристар өсөн, эконом класлы ҡунаҡханалар урынлашҡан. Ҡунаҡханалар Касаба, Ндоле, Нкамба һәм Исанга кеүек матур ҡултыҡтарҙа төҙөлгән. Ҡунаҡханаларға быуат башында немецтәр төҙөгән тимер юл менән барырға була.
Конго яры буйында экзотика яратыусы туристар өсөн бәләкәй өйҙәр төҙөлгән.
 
=== Транспорт ===
Танганьика күле Танзании, Конго Демократик Республикаһы, Замбии һәм Бурунди илдәре өсөн мөһим пассажирҙар һәм йөк ташыу артерияһы булып тора. Был илдәрҙә автомобильдәр өсөн юлдар төҙөү үҫеш алмаған, шуға һыу юлы мөһим транспорт иҫәпләнә.
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Танганьика» битенән алынған