Ҡар ишелмәһе: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ҡар ишелмәһе''' ({{lang-de|Lawine}}, лат. ''labina'' &nbsp;— ишелмә, шыуышма, ишелгән (шыуған) ер)&nbsp;— тау битенән шыуып, ишерелеп төшөүсө ҡар массаһы. Ҡар ишелмәләрендә кешеләр (йыш ҡына альпинистар, һәүәҫкәр тау саңғысылары һәм сноубордисьарсноубордистар) ҡорбан була һәм ҙур ғына матди заян күрелә. Ҡайһы саҡта ҡар ишелмәләренең эҙемтәләре һәләкәтле була (1999 йылдың февралендә массаһы 170 мең т. ҡар ишелмәһе Автрияның Гальгут ҡасабаһын тулыһынса емерә, 30 кеше ҡорбан була<ref>{{cite web| author=| datepublished=| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/536619.stm| title=Galtür: Anatomy of an avalanche| publisher=// news.bbc.co.uk| accessdate=2012-3-7|archiveurl=http://www.webcitation.org/682skRSiG|archivedate=2012-05-30}}</ref>, ә 2012 йылдың март башында Афғанстанда ҡар ишелмәләре серияһы торлаҡтарҙы емерә һәм 100-ләп кеше һорьан була<ref>{{cite web| author=| datepublished=| url=http://russian.news.cn/nature/2012-03/12/c_131462631.htm| title=45 человек стали жертвами лавины на востоке Афганистана| publisher=// russian.news.cn| accessdate=2012-3-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/68dABMeRM|archivedate=2012-06-23}}</ref>).

Ҡар ишелмәләре [[Рәсәй|Рәсәйҙең]]<ref>[http://www.geogr.msu.ru/avalanche/index.htm Рәсәйҙә ҡар ишелмәһе]</ref> һәм донъяның баолыҡбарлыҡ таулы райондарында бар<ref>[http://www.geogr.msu.ru/avalanche/links.doc/odyframe.htm Снеголавинные ресурсы во всемирной сети]</ref>. Ҡыш ваҡытында улар тауҙарҙың тәбиғи хәүефлелеге булып тора.<ref>[http://www.mountain.ru/useful/lavin/2002/lavin_guid/lavin_guid.shtml Лавинный гид]</ref>

Ҡар ишелмәһе барлыҡҡа килеү өсөн тау битенең 25—45° ауышлығы уңайлы, шулай ҙа тау битенең ауышлығы 15—18° булғанда ла ҡар ишелмәһе булған омраҡтаросраҡтар билдәле. Ауышлығы 15° тау бите һәм 15 см ҡар ҡатламы булғанда ҡар ишелеү ҡурҡыныса бар тип иҫәпләнә, бының өсөн бер нисә шарт үтәлергә тейеш, мәҫәлән, епшек көндә һәм ҡояш йылытҡанда ҡар ирей, һуңынан тиҙ генә һыуыта, шуға боҙло тау барлыҡҡа килә, өҫтөнә кырпаҡлағанҡырпаҡлаған ҡар яуа.

Тау битендә йыйылған ҡар массаһын, ғәҙәттә, климат сәбәптәре ҡуҙғалта: һауа торошоноң ҡапыл үҙгәреүе (шул иҫәптән атмосфера баҫымы, дымлылыҡ үҙгәреү), ямғырҙар яуыуы, мул ҡар яуыуы, һәм шулай уҡ таш шыуыуы, ер тетрәүе кеүек механик тәҫир. Ҡайһы саҡта, ышҡылыҡышҡылыу көсө һәм баҫым көсө араһындағы тигеҙләнеште бәләкәй генә һелкенеүҙе боҙоп ҡар ишелмәһе барлыҡҡа килтерә (мәҫәлән мылтыҡ атыу тауышы, саңғысының йәки сноубордистың ҡарға баҫымы).<ref name="mir_o"/>

Ҡар ишеменең күләме бер нисә миллион кубик метр булыуы мөмкин. Ғүмер өсөн 5 м³ ҡа рҡар ишеме лә хәүефле булыуы мөмкин.<ref>''Отуотер М.'' Охотники за лавинами.&nbsp;— М.: Мир, 1972</ref>

Ҡоро ҡар ишемдәре, ҡағиҙә буларыҡ, яңы яуған ҡар һәм аҫтағы боҙло ҡатлам менән тотҡарланыу көсө ҙур булмағанлыҡтан барлыҡҡ килә.<ref name="mir_o"/> Ҡоро ҡар ишелмәһенең хәрәкәт итеү тиҙлеге 20—70&nbsp;м/с (125&nbsp;м/с-ҡа тиклем) тығыҙлығы 0,02 дән 0,3&nbsp;г/см³ булғанда<ref name="m_k">География лавин // Под ред. С.&nbsp;М.&nbsp;Мягкова, Л.&nbsp;А.&nbsp;Канаева.&nbsp;— М., издательство МГУ, 1992</ref>. Ҡоро ҡар ишерелеүе ҙур ғына емереүҙәр яһаусаяһаусы ҡарлы һауа [[тулҡын]]ы барлыҡҡа килтереүе мөмкин.

Еүеш ҡар ишелмәләре тотороҡһоҙ һакаһауа шарттарында барлыҡҡа килә, уларҙың сәбәбе төрлө тығыҙлыҡтағы ҡар ҡатламы араһында һыу һыҙаты барлыҡҡа килеүкилеүе. Еүеш ҡар ишелмәһенең тиҙлеге ҡоро ҡар ишелмәһенән түбәнерәк 10—20 м/с ( 40 м/с-ҡа тиклем) һәм тығыҙлығы 0,3—0,4 г/см³<ref name="m_k"/>. Ҡар тығыҙлығы юғары булғанда ҡар ишеме туҡталғас ҡар массаһы тиҙ генә туңа һәм ҡотҡарыу эштәрен ҡатмарлаштыра.<ref name="mir_o"/>

1993 йылдан ЕвропаЕвропала ҡар ишелмәһе барлыҡҡ килеү хәүефен билдәләү квалификациялау системаһы бар, ундай урындар тау саңғылары курорттарында тейешле флагтар менән билдәләнә (бындай квалификация Рәсәйҙә лә ҡулланыла):

! width="10%"|ХәуефХәүеф кимәле