Бәрәңге: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Addbot (фекер алышыу | өлөш) ә Bot: Migrating 154 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q10998 (translate me) |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) текст |
||
18 юл:
| ncbi = 4113
}}
'''Картуф''' (шулай уҡ '''бәрәңге''', {{lang-la|Solanum tuberosum}}) — күп йыллыҡ, тамырындағы бүлбеләренән (бәрәңгеләренән) үҫә тоған культуралы үҫемлек
[[Рәсем: Solanum tuberosum.JPG|thumb|left|Сәскә атҡан бәрәңге]]
== Үҫемлектең тарихы ==
Юл 29 ⟶ 30:
== Картуфты үҫтереү ==
Картуфты үҫтереү өсөн шытып сыҡҡан бүлбеләрен ер 18-20 градусҡаса йылынғас ултырталар. Шытҡыларҙан оҙон аҡ тамыр үҫеп сыға, аҡ тамырҙың осонда яңы бүлбеләр барлыҡҡа килә.
Бәрәңге бүлбеһенән 50-80 см бейеклектә 3-6 йәшел йәки миләүшә (антоциан) төҫтәге һабаҡлы ҡыуаҡсыҡ үҫемлек үҫеп сыға. Беренсе япраҡтар үҫеп сыҡҡас һабаҡ ҡуйынынан ер аҫтында 15-20 см-ға тиклем оҙонлоҡтағы бәбәктәр барлыҡҡа килә, улар, осҡа табан йыуанайып, яңа бүлбеләр хасил итә. Бүлбеләрҙә спираль буйынса урынлашҡан күҙҙәрҙә 3−4 -әр бөрө була. Ғәҙәттә, урта бөрө шытып сыға, ул зарарланған осраҡта ғына башҡалары шытып үҫә башлай. Бәрәңге бүлбеләре йомро, оҙонса һ.б. формала була; эсе аҡ, тышҡы яғы аҡ, һары, ал-ҡыҙғылт, зәңһәрһыу төҫтә. Тамыр системаһы суҡ һамаҡ, сағыштырмаса зәғиф үҫешле.
[[Селекционерҙар]] картуфты үҫтереү өсөн картуф алмаһының емешен файҙалана. ▼
Бәрәңге вегетатив юл менән, башлыса, бүлбеләрҙән (селекция максатында орлоҡтан) үрсетелә. Генератив юл менән үрсетелгән бәрәңгенең продуктлылығы кәм була. Үҫемлекте осонан, күҙҙәренән, шытымдан, һабағыннан да үрсетергә мөмкин. Бәрәңге бөрөләре тупраҡта 5-8°С йылылыҡ булғанда шыта башлай. Тишелеп сығыу өсөн иң уңай температура 15-20°C, [[фотосинтез]], һабаҡ, япраҡ үҫеү, сәскә атыу өсөн 16-22°C. Бәрәңге бүлбеләре төнгө температура 10-13°C булғанда яҡшы үҫә. Юғары температурала (төндә 20°C һәм унан да юғары булһа) бәрәңгенең йылылыҡ үҙлектәре боҙола. Температура -2°C тан түбәнрәк булһа, бәрәңге үҫемлеге ҡырауҙан зарарлана. Бәрәңгенең транспирация (һыуҙа парга әйләндерү) коэффиициенты уртаса 400-500. Сәскә атыу осоронда, һабаҡтары иң ныҡ үҫеп, бүлбеләр барлыҡҡа килгән ваҡытта, бәрәңгегә иң күп дым һәм туҡландыдыу талап ителә. Бәрәңге уңышы гектарынан 200-250 ц/еннер булғанда, үҫемлек тупраҡтан 100-175 кг азот, 40-50 кг фосфор, 140-230 кг калий ала. Бәрәңге үҫтереү өсөн ҡара тупраҡ, һоро урман тупрағы, кәҫле көл һымаҡ, механик составы буйынса ҡомһол, еңел һәм уртаса балсыҡлы тупраҡ ҡулай һанала.
==Составы==
Бәрәңге уртаса 76,3% [[һыу]]ҙан һәм 23,7% (макс. 36,8% -ҡа тиклем) ҡоро матдәдән, шул иҫәптән 17,5 % (макс. 29,4%-ҡа тиклем) [[крахмал]], 0,5% [[шәкәр]], 1-2% (макс. 4,6 % тиклем) [[аҡһым]], 1 % самаһы минераль минераль тора. Бәрәңге − С, В1, В2, В6, РР, К витаминдары һәм каротиноидтар сығанағы.
<gallery>
Рәсем:Potato plant.jpg|[[Бәрәңге үҫентеһе]]
Юл 41 ⟶ 47:
Хәҙер халыҡ уны «икенсе икмәк» тип йөрөтә. Картуфтан 300-ҙән ашыу төрлө ризыҡ әҙерләргә мөмкин.
[[Рәсем:PreparedPotatoes.jpg|right|thumb|Картуфтан әҙерләнгән ризыҡтар]]
Аҙыҡ-түлек сәнәғәтендә бәрәңгенән крахмал, киптерелгән һәм ҡыҙҙырылған бәрәңге (чипсы), бәрәңге боламығы, һыуытылған бәрәңге (гарнир өсөн, биточки, котлет һ.б.), бәрәңге лачауы, саго һ.б. етештерлә. Крахмал − патока һәм спирт етештереү сәнәғәте өсөн сеймал. 17,6% крахмаллы 1 тонна бәрәңгенән 112 литр спирт, 55 кг шыйыҡ углекислота, 0,39 литр араҡы майы (сивушное масло) йәки 1500 литр барда йәки 170 кг крахмал, 80 кг глюкоза, 65 кг гидрол һ.б. продукттар алырга мөмкин. Бәрәңге спирты − фармацевтика, парфюмерия һәм араҡы-шараб сәнәғәтендә, крахмалы кондитер һәм туҡыу сәнәғәтендә файҙаланыла.
Бәрәңге − мал аҙығы. Органик матдәләрҙең үҙләштерелеүе (83-97%) буйынса, башҡа тамыр аҙыҡтар кеүек, бәрәңге лә үҫемлек аҙыҡтары араһында алдынғы урындарҙың береһен биләй. Бер майҙан берәмегенән уртаса ғына уңыш алғанда ла, үлән һәм орлоҡ культураларына ҡарағанда бәрәңге туҡлыҡлы матдәләрҙе күберәк бирә. Юғары уңыш бирә торған, киң таралған культура булараҡ, икенсе икмәк булып һанала.
== Картуфтың ҡоротҡостары ==
Картуфтың иң ҡурҡыныс ҡоротҡостары булып [[колорадо ҡуңғыҙы]] һанала. Ул картуфтың йәшел япрағын һәм бәрәңгеһен ашай. Шулай уҡ киң таралған [[вирус]] ауырыуы — [[фитофтороз]]. Был ваҡытта картуфтың һабағы ҡарайып кибә.
Бәрәңге төрлө ауырыуҙарға бирешеүсән: бәшмәк ауырыуҙары − фитофтороз, макроспориоз, ҡутыр; бактериаль ауырыуҙар − ҡараяҡ, божра һымаҡ серек; вируслы − «тимгелле тап», япраҡтың төрөлөүө һ.б.; бәрәңге бүлбеһендә һәм һабаҡта була торған нематодалы (йомро) селәүсендәр менән зарарлана. Ҡортоҡостарҙан колорадо ҡуңыҙы, ҡаты ҡорт, ялған ҡаты ҡорт, сиңерткә, болон күбәләге, гамма-күбәләк, лайлалы ҡусҡар иң ҡурҡыныслыларҙан һанала.
== Ҡыҙыҡлы фактар ==
Юл 51 ⟶ 62:
* [[2000]] йылда [[Минск(ҡала)|Минск]] ҡалаһында картуфҡа һәйкәл ҡуялар.
* [[Берләшкән Милләттәр ойошмаһы]] ([[БМО]]) [[2008]] йылды халыҡ-ара картуф йылы тип иғлан итте.
== Сығанаҡтар ==
* * ''Мамонов Е. В.'' Сортовой каталог. Овощные культуры. — Москва: ЭКСМО-ПРЕСС, Лик Пресс, 2001. с. 430—486
* [http://tatarile.org/maglumat/%D0%BC%D3%99%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D3%99/%D0%B1%D3%99%D1%80%D3%99%D2%A3%D0%B3%D0%B5 Бәрәңге // Татар энциклопедияһы. Ҡазан, 2008.]
== Һылтанмалар ==
* {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/картофель/БСЭ/Картофель/}}
* [http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/biologiya/KARTOFEL.html?page=0,0#part-131 ''Статья о картофеле'' в энциклопедии «Кругосвет»]
[[Төркөм:Алфавит буйынса үҫемлектәр]]
| |||