Шәкәр кукурузы: өлгөләр араһындағы айырма

 

'''Шәкәр кукурузы''' (Zea mays йәки ''шәкәр кукурузы'') — [[бөртөклөләр]] (''Poaceae'') ғаиләһенең ''Zea'' L. [[кукуруз (ырыу)]]ының берҙән бер культуралы [[бөртөклө иген]] вәкиле.

== Ботаник яҙма ==

Кукуруз — һабағы 5-6 м ға етеп үҫә торған бер йыллыҡ бер өйлө үҫемлек. Һабағы, башҡа [[ҡыяҡлылар]]ҙан айырмалы булараҡ, ҡыуыш түгел. Сәсәкләре — айырым енесле. Емешлекле башаҡсыҡтар сәкәндәргә йыйналған. Сәкән япраҡ ҡуйынтығында йыуанайған ҡыҫҡа ян бәбәктә урынлаша. Башаҡсыктар бер сәскәле, сәскә элпәләре юҡ, емешлек йомро емшәндән һәм осонда икегә айырылған оҙон ефәк һымаҡ бағанасыҡтан тора. Һеркәсле башаҡсыҡтар ике сәскәле, һәр сәскә өс һеркәсле. Башаҡсыҡтар һабаҡ осонда урынлашҡан эре йәйенке һеперткеләргә йыйылған. Уларҙы ел һеркәләндерә.

 

Шәкәр кукурузы [[Үҙәк Америка|Үҙәк]] һәм [[Көньяҡ Америка]]нан сыҡҡан; тыуған ерендә ул — 3—5 мең йылдарҙан бирле игелә торған үҫемлек.<ref>[http://www.tatknigafund.ru/books/1760/read#page404 Мәүлүдова Л.Г., Ботаника: Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр системаһы: Юғары уҡыу йорттары өсен дәреслек бит404]</ref> Башҡа фекер буйынса, бынан 8000 йыл элек [[Мексика]]лағы Бальсас үҙәнлеге индеецтары иҫ китмәле бер үҫемлекте йорт тирәләрендә үҫтерә башлайҙар. Шулай итеп, маис (кукуруз) был кешеләрҙе аусылыҡ менән көн күреүсе күсмә тормоштан ултыраҡ тормошҡа әйләндерә.<ref>[http://tatyash.ru/get.php?12011|21.htm#0 «Ҡырҙар батшаһы»]</ref>

Х. [[Колумб]] һ.б. диңгеҙселәр ярҙамы менән кукуруз Европала пәйҙа була: башта [[Испания]]ға, шунан һуң [[Англия]]ға, [[Португалия]]ға, [[Франция]]ға, [[Италия]]ға килеп инә. Европанан иһә [[Һиндостан]]ға, [[Ҡытай]], [[Индонезия]]ға «сығып китә». Йөҙ йыл да уҙмай, флораның әлеге иҫ китмәле вәкиле бөтөн донъяға тарала.

Ер йөҙендәге иң боронғо культураларҙың берһе булған шәкәр кукурузы ауыл хужалығына нигеҙ һала. Кукуруз игә башлау менән, уның «тирәһендә» башҡа төрлө [[һөнәрселек]]тәр ҙә тыуа һәм үҫә, һөҙөмтәлә, [[цивилизация]] барлыҡҡа килә. Һис икеләнеүһеҙ әйтергә мөмкин: Америка ҡитғаһының барлыҡ боронғо цивилизацияларының да сәскә атыуы кукурузға бәйле. Индеецтар уларҙан 200 төрҙән артыҡ тәғәм әҙерләй белгәндәр. Ҡыҙҙырғандар ҙа, бешергәндәр ҙә, япрағынан һут һәм шараб яһағандар, сәскә һеркәһен сумса эслеге итеп файҙаланғандар. Япрағы шулай уҡ түбә ябыуға, кәүҫәһе стена яһауға, ә ҡалдыҡтары усаҡ яғыуға киткән.

 

Безҙең ил халҡы өсөн кукуруз Хрущев исеме менән бәйле. Ләкин ул Рәсәйҙә XVII быуатта уҡ үҫтерелгән. Уны [[Ҡырым]]да, [[Кавказ]]да һәм [[Украина]]ның көньяғында үстергәндәр. Империяның көньяк ҡалаларында кукуруз урамдарҙа ла һатылған: асыҡ һауала ҙур ҡазандарҙа йәш сәкәндәрҙе бешереп һата торған булгандар. Хакимиәткә коммунистар килгәс, был культураға иғтибар кәмегән.

Бары 1959 йылда, совет башлығы [[Никита Хрущев]] АҠШ-ҡа барып ҡайтҡандан һуң ғына уға иғтибар уяна.

 

 

 

==Ауыруҙары==

 

{{иҫкәрмәләр}}

 

[[Төркөм:Бөртөклөләр]]

 

{{Link FA|ast}}

{{Link FA|sk}}