Фәхретдинов Ғабдрахман Ризаитдин улы: өлгөләр араһындағы айырма

Ғабдрахман Өфө һәм Ырымбур ҡалаларында белем ала. Атаһы менән бергә “Ваҡыт” гәзите, “Шура” журналы редакцияһында эшләй. 1916 йылда Беренсе донъя һуғышына мобилизацияланып, Румын фронтында баш мулла булып хеҙмәт итә. ▼

1917 йылдың декабрендә III Дөйөм Башҡорт ойоштороу ҡоролтайында ҡатнаша. Йыйын мәлендә ҡоролтай рәйесе Зәки Вәлидиҙең ярҙамсыһы була. Атаһы, Ризаитдин Фәхретдинов менән бергә Башҡортостан автономияһының юғары закондар сығарыу органы – Кесе ҡоролтай (предпарламент) составына һайлана. ▼

Башҡорт хөкүмәте ҡулға алынғандан һуң, 1918 йылдың мартынан, Ғ. Фәхретдинов Ырымбур губкомы янындағы Мосолман эштәре буйынса комиссариатта эшләй. Бында ул матбуғат эштәре буйынса бүлекте етәкләй. 1918 йылдың июлендә, Ырымбур Дутовтың ҡулына күскәс, Стәрлетамаҡҡа ҡаса.▼

1918 йылдың авгусында Башҡорт хөкүмәте Ырымбурға ҡайтҡас, хәкүмәттең мәғлүмәт бүлеге мөдире итеп эшкә алына. Башҡорт хөкүмәтенең Ырымбур хәрби бүлеге сығарған “Башҡорт тауышы” гәзите менән Силәбелә баҫылған "Башҡорт" гәзите урынына берләштерелгән “Башҡортостан хөкүмәтенең теле” (“Вестник Правительства Башкирии”) гәзите сығарыла башлай. Хөкүмәт баҫмаһын сығарыу эше Ғабдрахман фәхретдиновҡа йөкмәтелә. Гәзиттә Башҡорт хөкүмәтенең фармандары, төрлө мәҡәләләр баҫыла. ▼

1918 йылдың декабрендә, Дутов менән мөнәсәбәте тамам боҙолоп, Башҡорт хөкүмәте Ырымбурҙан күсенергә мәжбүр була. Артабанғы документтарҙа Ғабдрахман Фәхретдиновтың исеме осрамай. Ул Ырымбурҙа ҡалған, булһа кәрәк. Ул икенсе тапҡыр, Башҡорт хөкүмәтенә, дөрөҫөрәге Башревкомға, эшкә, 1919 йылдың сентябрендә төшә.▼

1919 йылдың 24 сентябрендә Ғ. Фәхретдинов Башҡорт Совет Республикаһының Социаль тәьминәт халыҡ комиссариаты коллегияһы ағзаһы итеп тәғәйенләнә. Сентябрь-октябрь айҙарында, Өфө губернаһы властарынан автономияға ингән башҡорт волостарын ҡабат ҡайтарыу буйынса комссия составында эшләй. Бер үк ваҡытта, комиссар Илдархан Мутин урынына, республиканың Социаль тәьминәт комиссары вазифаһын башҡара. 1920 йылдың апреленән Башҡортостандың Дәүләт нәшриәте коллегияһы ағзаһы, артабан нәшриәт мөдире урынбаҫары булып эшләй. 1923–1924 йылдарҙа БАССР хөкүмәтендә (Башсовнарком) тәржемәсе булып эшләй. Хөкүмәт ҡарарҙары, бойороҡтарын башҡортсаға тәржемә итеү эше менән шөғөлләнә.▼

20-се йылдар башында Ғ. Фәхретдинов башҡорт халҡының тарихын өйрәнә, материалдар туплау. Ошо эштең һөҙөмтәһе булып, 1925 йылда, уның “Башҡорт тарихы” тигән китабы донъя күрә. Унда ул хеҙмәтендә боронғо дәүерҙәрҙән алып хәҙерге көндәргә, йәғни Автономиялы Башҡорт Совет Республикаһы барлыҡҡа килгән ваҡытҡа тиклем, башҡорт халҡының тарихына байҡау яһай. “''Ғабдрахман Фәхретдиновтың “Башҡорт тарихы” иһә, йәш республиканың рәсми рәүештә үҙ тарихына ғәҙел бер ҡараш ташлау ынтылышы өлгөһө булып тора''”, – тип милли матбуғат тарихын өйрәнеүсе Р. Рәжәпов. ▼

Атаһы, Үҙәк диниә назараты мөфтөйө Ризаитдин Фәхретдиновтың вафатынан һуң, 1936 йылдың июлендә НКВД органдары Ғабдрахман Фәхретдиновты ҡулға ала. Уны атаһының контрреволюционерҙар менән бәйленешен йәшереүҙә ғәйепләйҙәр. Ярты йыл тирәһе НКВД органдары ҡулында, Өфө төрмәһендә ултыра. 1936 йылдың аҙағында шунда вафат була.▼

Сығанаҡ: Ярмуллин А.Ш. Автономиялы Башҡортостан байрағы аҫтында. Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәре хаҡында ҡыҫҡаса биографик очерктар. Өфө, 2009. 174-175 биттәр.▼