Организм — версиялар араһындағы айырма

'''Органи́зм''' ({{lang-lat|organizo}} (ойошторам, тәртипкә килтерәм) {{lang-lat|organismus}} һүҙенән. Латин телендә {{lang-grc|ὄργανον}} — ҡорал) — тере булмаған материянан айырылып тороусы тере есем.

[[Рәсем:Fungi in Borneo.jpg|thumb|right|175px|Был [[Бәшмәктәр|бәшмәктәр]] хужа организмға ҡарата паразит организм булып торалар]]

[[Биология]]ла организм тип бөтә төрлө ҡатнаш тере системаны атайҙар (мәҫәлән, [[хайуандар]], [[үҫемлектәр]], [[бәшмәктәр]] йәки [[микроорганизмдар]]). һәр хәлдә лә, организм уға тәьҫир итеүгә яуап ҡуҙғатыу бирергә, тоҡом ҡалдырыу өсөн үрсергә, үҫергә, нығынырға һәм [[гомеостаз]]ды тотоп торорға тейеш. Организм бер күҙәнәкле була ала йәки, кешеләр кеүек, күп триллион күҙәнәк төркөмдәре булған махсус туҡымалар һәм органдар булып туплана. "Күп күҙәнәкле" тип ике йәки күберәк күҙәнәктәрҙән торған организм атала.

Организмдарҙағы ҡатмарлы химик системалар үрсеүгә һәм тере ҡалырға, тотороҡло буларға тип тәртипләштерелгән. Химиялағы молекуляр күренештәр, организмдарҙы аңлауҙа фундаменталь булып тора. Орагнизмдарҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуы, шунлыҡтан ДНК-лары тере ҡалыуҙары – гендар нигеҙле маҡсаты.

Ярым-ябыҡ химик системалағы органиҙмдар. Ундый организмдар айырым берәмектәр булып торһалар ҙа, улар үҙҙәрен уратып алған мөхиткә ҡарата ябыҡ түгелдәр. Үҙ тереклеген тәьмин итеү операцияларан бышҡарыу өсөн, улар бер туҡтауһыҙ тирә-яҡ мөхиттән энергия алалар һәм бүлеп сығаралар.'' Афтотрофтар'' файҙалы энергия эшләп сығарыу өсөн (органик берләшмәләр рәүешендә) ҡояш яҡтыһын йәки, органик булмаған берләшмәләр ҡулланалар, ә ''гетеротрофтар'' - тирә-яҡ мөхиттән органик берләшмәләрҙе алалар.

Был берләшмәләрҙәге иң мөһим [[Химик элементтар исемлеге|элемент]] - [[углерод]]. Был элементтың физик уҙенсәлектәре: башҡа бәләкәс атомдар менән оҡшашлығы, ҙур булмауы, бер-нисә үҙ атомы менән берләшмә бәйләнеш яһа алыүы, углеродтты органик теректетктә нигеҙләүсе идеаль элемент итә. Углерод өс атомдан торған бәләкәй генә берләшмәләр (углекислый газ кеүек), һәм оҙон сынйырҙарҙан торған күп миллилонлы атодамдар яһай. Ул сынйырға хас күп миллионлы атомдар - мәғлүмәт һаҡлай ала (нуклиен кислоталоры), бөтә куҙәнәктәрҙе бергә тотоу, һәм мәғлүмәт тапшырыу ([[аҡһым]] тураһында) сифатына эйә.

Организмды барлыҡҡа килтереүсе берләшмәләрҙе макромолекулаларға һәм, бәләкәсерәк молекуларарға бүлеп була. Макромолекуланың дүрт төрө бар: нуклиен кислоталары, аҡһымдар, күмерһыуҙар һәм липидтар (майҙар). Нуклиен кислоталары (башлыса дезоксирибонуклиен кислотаһы, йәки ДНК) нуклеотид бер-бер артлылығы, генетик даннайҙары (мәғлүмәтте) һаҡлайҙар. Дүрт тип нуклеотидттың (аденин, цитозин, гуанин һәм тимин) билдәле эҙмә-әҙлелеге организмдың үҙенсәлектәре тураһанда мәғлүмәт йөрөтә. Эҙмә-эҙлелек кодондарға (генетик кодтарға) бүленә, ә улары уҙ сиратында өс нуклеотид (триплет) эҙмә-эҙлелегенә бүленә. Ошо өс нуклеотид эҙмә-эҙлеге (триплет) бер аминокислота тураһында код һаҡлай. Шулай итеп, ДНК эҙмә-эҙлеге аҡһым кодын һаҡлай, ә аҡһымдар үҙҙәре аминокислота ҡалдыҡтарынан тора.

Организмдарҙың күбеһе [[күҙәнәк]] тип аталған мономер берәмектәрҙән тора. Ҡайһы берҙәре бер күҙәнәктән генә тора (бер күҙәнәклеләр), а ҡайһылар күп күҙәнәктән торалар (күп күҙәнәклеләр). ''Күп күҙәнәклеләр'', берәй аныҡ эш башҡарыу өсөн махсуслашҡан күҙәнәктәр була алалар. Махсуслашҡан күҙәнәктәр төркөмөнөң туҡыма күҙәнәктәре дүрт башлынғыс типтарҙан тора: эпителий, нервы туҡымаһы, ит туҡылаһы һәм берләштерүсе туҡыма. Бер-нисә туҡыма типтары, берәй аныҡ функция башҡарыу өсөн, орган формаһында бергә эшләй алалар (мәҫәлән, ҡан йөрөтөү өсөн – йөрәк, йәки тышҡы мөхиттән һаҡланыу өсөн – тире).

Бөтә күҙәнәктәр ҙә прокариот һәм эукариот булыуыны ҡарамаҫтан, мембрана тышсаһынан торалар. Мембрана күҙәнәктә булған эске органеллаларҙҙы һәм башҡа кәрәкле берләшмәләрҙе тышлап тора, тағы мембрана күҙәнәктең электрик потенциалын тота (ул хәрәкәт һәм нервы импульстарын барлыҡҡа килтерә). Мембрана эсендә тоҙло цитоплазма күҙәнәктең иң күп урынын алып тора. Бөтә күҙәнәктәргә ДНК, гендарҙағы нәҫеллек материалдар, һәм РНК бар. РНК аҡһымдар, ферменттар яһай торһан выҡытлыса мәғлүмәт туплай. Куҙәнәктәрҙә тағы икенсе төр биомолекулалар бар.

* Күҙәнәктең фунцияланыуы химимк энергияны ҡулланыу һәм уҙләштереүенә ҡарай;

* Тышҡы һәм эске тәҫирҙәргә яуап ҡайтарыу, температура үҙгәреү, pH йәки туҡлыҡлы матдәләр үҙгәреүе кеүек.

Күҙәнәктең эсе липид һәм аҡһым дан торған тышса менән ҡапланған.

* ^ "organism". Oxford English Dictionary (online ed.). 2004.

* ^ "organism". Chambers 21st Century Dictionary (online ed.). 1999.

* ^ Gibsona, Daniel G.; Benders, Gwynedd A.; Axelroda, Kevin C.; et al. (2008). "One-step assembly in yeast of 25 overlapping DNA fragments to form a complete synthetic Mycoplasma genitalium genome". PNAS 105 (51): 20404–20409. doi:10.1073/pnas.0811011106. PMID 19073939. PMC 2600582. http://www.pnas.org/content/105/51/20404.full.pdf.