Италия: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Glaisher (фекер алышыу | өлөш) 5.47.135.33 ҡулланыусыһының (фекер алышыу) 400063 үҙгәртеүенән баш тартыу |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
36 юл:
<!--|Иҫкәрмәләр=-->
}}
'''Ита́лия''' ({{lang-it|Italia}} {{IPA|[iˈtaːlja]}}), рәсми исеме '''Ита́лия Республикаһы''' ({{lang-it|Repubblica Italiana}}) — [[Көньяк Европа]]ла урынашҡан [[дәүләт]].
Төньяҡ-көнбайышта [[Франция]] , төньяҡта [[Швейцария]] һәм [[Австрия]] , һәм төньяҡ-көнсығышта [[Словения]] менән сиктәш. Шулай уҡ эсендә [[Ватикан]] һәм Сан-Марино тигән анклав дәүләттәр урынлашҡан.
Италия [[Аппенин ярымутрауы Аппенин]], [[Балкан ярымутрауы|Балкан]] ярымутрауҙарын, [[Сардиния утрауы|Сардиния]] һәм [[Сицилия]] утрауҙарын, [[Падан тигеҙлеге]], [[Альп тауҙары]]ның көньяҡ битләүҙәрен берләштерә.
== Административ төзөлошө ==
Италиянең баш ҡалаһы — [[Рим]]. Ил 20 өлкәгә бүленгән — Валле-д’Аоста, Ломбардия, Трентино-Альто Адидже, Фриули-Венеция Джулия, Пьемонт, Лигурия, Венето, Тоскана, Умбрия, Эмилия-Романья, Марке, Абруццо, Лацио, Молизе, Базиликата, Кампания, Калабрия, Апулья, Сардиния һәм Сицилия, (шуларның бишесе — Сицилия, Сардиния, Трентино-Альто-Адидже, Валле-д’Аоста һәм Фриули-Венеция Джулия — айырым статуска эйә). Өлкәләр 110 административ-территориаль берәмлек - [[провинция]]ға бүленә. Провинциялар коммуналарға бүленә, коммуналар иҫәбе 8101. Автономиялеы өлкәләрҙең үҙ парламенты — өлкә шуралары һәм хөкүмәттәре бар.
[[Image:Italie par régions sans noms.svg|350px|thumb|right]]
{| class="wikitable sortable"
!width="100px"| Өлкә
!width="60px"| Баш ҡала
!width="60px"| Майҙан (км²)
!width="60px"| Халыҡ һаны
|-
| [[Абруццо]]
| [[Л’Акуила]]
| style="text-align:right"|{{nts|10794}}
| style="text-align:right"|{{nts|1324000}}
|-
| [[Апулия]]
| [[Бари]]
| style="text-align:right"|{{nts|19362}}
| style="text-align:right"|{{nts|4076000}}
|-
| [[Базиликата]]
| [[Потенца]]
| style="text-align:right"|{{nts|9992}}
| style="text-align:right"|{{nts|591000}}
|-
| ''[[Валле-д’Аоста]]''
| [[Аоста]]
| style="text-align:right"|{{nts|3263}}
| style="text-align:right"|{{nts|126000}}
|-
| [[Венето]]
| [[Венеция]]
| style="text-align:right"|{{nts|18391}}
| style="text-align:right"|{{nts|4832000}}
|-
| [[Калабрия]]
| [[Катандзаро]]
| style="text-align:right"|{{nts|15080}}
| style="text-align:right"|{{nts|2007000}}
|-
| [[Кампания (область в Италии)|Кампания]]
| [[Неаполь]]
| style="text-align:right"|{{nts|13595}}
| style="text-align:right"|{{nts|5811000}}
|-
| [[Лацио]]
| [[Рим]]
| style="text-align:right"|{{nts|17207}}
| style="text-align:right"|{{nts|5561000}}
|-
| [[Лигурия]]
| [[Генуя]]
| style="text-align:right"|{{nts|5421}}
| style="text-align:right"|{{nts|1610000}}
|-
| [[Ломбардия]]
| [[Милан]]
| style="text-align:right"|{{nts|23861}}
| style="text-align:right"|{{nts|9642000}}
|-
| [[Марке]]
| [[Анкона]]
| style="text-align:right"|{{nts|9694}}
| style="text-align:right"|{{nts|1553000}}
|-
| [[Молизе]]
| [[Кампобассо]]
| style="text-align:right"|{{nts|4438}}
| style="text-align:right"|{{nts|320000}}
|-
| [[Пьемонт]]
| [[Турин]]
| style="text-align:right"|{{nts|25399}}
| style="text-align:right"|{{nts|4401000}}
|-
| ''[[Сардиния]]''
| [[Кальяри]]
| style="text-align:right"|{{nts|24090}}
| style="text-align:right"|{{nts|1666000}}
|-
| ''[[Сицилия]]''
| [[Палермо]]
| style="text-align:right"|{{nts|25708}}
| style="text-align:right"|{{nts|5030000}}
|-
| [[Тоскана]]
| [[Флоренция]]
| style="text-align:right"|{{nts|22997}}
| style="text-align:right"|{{nts|3677000}}
|-
| ''[[Трентино — Альто-Адидже/Зюдтироль|Трентино — Альто-Адидже]]''
| [[Тренто]]
| style="text-align:right"|{{nts|13607}}
| style="text-align:right"|{{nts|1007000}}
|-
| [[Умбрия]]
| [[Перуджа]]
| style="text-align:right"|{{nts|8456}}
| style="text-align:right"|{{nts|884000}}
|-
| ''[[Фриули-Венеция-Джулия]]''
| [[Триест]]
| style="text-align:right"|{{nts|7855}}
| style="text-align:right"|{{nts|1222000}}
|-
| [[Эмилия-Романья]]
| [[Болонья]]
| style="text-align:right"|{{nts|22124}}
| style="text-align:right"|{{nts|4276000}}
|}
Италия – донъялағы иң боронғо дәүләттәрҙең береһе. Илдең бтә территоряһын тауҙар биләй. Илдең төньяҡ өлөшөн бөтә Европала һәм Италиялағы иң ҙур тау системаһы − Альп тауҙары алып тора. Тау түбәләре бейеклеге уртаса 5 мең метр. Монбланда тауы – 4807 м. Ил Европа –Азия сейсмик бүлкәтенә урынлашҡан, шуға күрә ер тетрәүҙәр һәм вулкан урғылыуҙар йыш була. Иң билдәле вулкан – Везувий. Сицилия утрауында Этна вулканы бар.
== Географияһы ==
Италияла уйһыулыҡтар тар һыҙат булып яр буйлап урынлашҡан. Иң ҙур уйһыулыҡ [[По]] йылғаһы буйлап урынлашҡан Подан тигеҙлеге. Был тигеҙлектә емеш һәм виноград баҡсалары, бөртөклө күльтуралар, шәкҡр һәм иген культуралары үҫтерелә.
Италия файҙалы ҡаҙылмаларға ярлы. Илдә [[терегөмөш]] һәм [[көкөрт]] рудалары табыла, ҙур булмаған полиметалл рудалары ятҡылыҡтары бар. Илдә төҙөлөш материалдары [[мәрмәр]], [[гранит]], [[вулкан туфтары]] күпләп табыла.
== Климаты ==
Илдең төньяҡтан бейек тауҙар ышыҡлап тороуы, йылы һәм туңмай торған диңгеҙҙең йоғонтоһо уның [[климат]]ын билдәләй. Көньяҡҡа табаныраҡ климат йылыраҡ. Падан тигеҙлегендә уртаса йылы, йәйе эҫе, ҡышы һалҡын һәм томанлы.
Илдә [[Урта диңгеҙ]] климаты өҫтөнлөк итә. Йәй оҙаҡҡа һуҙылған эҫе, ҡыш дымлы. Ғинуарҙың уртаса температураһы 0°С –тан юғары. Ҡышын ямғырҙар йыш яуа. Һирәк кенә ҡар яуа.
[[Альп тауҙары]]нда яуым-төшөм күп, 3000 миллиметрға етә. Яуым-төшөмдө дымлы көнбайыш елдәре алып килә. Тау түбәләре мәңгелек ҡар менән ҡапланған. Климат тау итәгенән тау түбәһенә тиклем уртаса йылынан һалҡынға тиклем үҙгәрә.
Иң оҙон һәм таулы йылға – [[По]]. Был таулы йылға бик күп миҡдарҙа ултырма тоҡом алып килә һәм Адриатик диңгеҙгә ҡойған урында дельта яһай.
Тибр йылға Апенин ярымутрауындағы иң ҙур йылға. Илдең баш ҡалаһы [[Рим]] шунда урынлашҡан.
Илдә боҙлоҡ барлыҡҡа килтергән ҙур күлдәр күп. Ул күл буйҙарында донъя әһәмиәтендәге курорттар урынлашҡан.
== Халҡы ==
Төп халҡы – [[итальяндар]], уларҙың теле роман төркөмөнә ҡарай. Халыҡ һаны буйынса Италия Европала [[Германия]]нан ғына ҡалыша. Ҡалалар күп булған төньяҡта һәм [[Неаполь]] тирәһендә халыҡ тығыҙ урынлашҡан. Тауҙарҙа халыҡ сағыштырмаса һирәк. Халыҡтың байтағы күрше [[Швейцария]] һәм [[Германия]]ла йәшәй һәм эшләй.
== Сәнәғәт ==
Илдә файҙалы ҡаҙылмалар күп булмағанлыҡтан, завод-фабрикалар ситтән килтерелгә сеймалды ҡулланалар. Илдә төрлө машиналар, [[автомобиль]]дәр эшләп сығаралар. Автомобильдәр эшләү буйынса Италия донъяла алдынға илдәр рәтендә. [[Нефть|Нефтте]] [[химия]] тауарҙарына – [[пластмасса]]ларға, лак, буяуҙарға, синтетик [[сүстәр]]гә эшкәртеүсе заводтар күп. Бөтә нефть сит илдән, башлыса Көньяҡ-Көнбайыш Азиянан һәм Төньяҡ Африканан килтерелә.
== Аул хужалығы ==
Эҫе йәй һәм йылы дымлы ҡыш төрлө ҡультуралар үҫтерергә уңайлы. [[Бөртөклө күльтуралар]] йылына ике уңыш бирә. Йәйҙең ҡоро булыуы күп урындарҙа һуғарыуҙы талап итә.
[[Бойҙай]] – бөтөклө төп культура. Итальяндарҙың ғәҙәттәге ризығы бойҙай ононан яһалған макарон. Уның бер нисә төрө бар. [[Йәшелсә]], [[дөгө]] културалары ҙур майҙанды алып тора.
Илдә [[алма]], [[груша]], [[персик]], [[әфлисун]], [[һары сәй]], [[инжир ]]үҫтерелә. Сицилияла [[әфлисун]], [[мандарин]], [[лимон]], [[виноград]], [[зәйтүн]] емеше плантаиялары бар.
== Әҙәбиәт ==
• В. А. Коринская, И. В. Душина, В. А. Щенев, «Материктар һәм океандар географияһы» дәреслеге © «Дрофа», 2002
== Һылтанмалар ==
{{Навигация1
|Портал = Италия
|Викисловарь = Италия
|Викитека = Италия
|Викиновости = Категория:Италия
|Викисклад = Category:Italy
|Тема=Италия
}}
* [http://www.italia.it/ Официальный сайт туризма Итальянской Республики]{{ref-en}}
* [[comune:s:statistiche/|Статистика Италии]] {{ref-it}}
== Аңлатмалар ==
<references/>
| |||