Ғафури районы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
SaganBot (фекер алышыу | өлөш) ә Робот: косметик үҙгәртеүҙәр |
|||
53 юл:
}}
'''Ғафури районы''' ({{lang-ru|Гафурийский район}}) – [[Башҡортостан]]дағы муниципаль район.
Башҡортостан (Көньяҡ) Уралының көнбайыш итәгендә урынлашҡан. 1930 йылда Красноусол районы ойошторолған, 1940 йылда хәҙерге
== Географияһы ==
73 юл:
Гөлнур Якупова үҙенең әҫәрҙәрен башҡорт халҡының йәнле һөйләү теленә таянып ижад итә. Ысынлап та, фәҡәт халыҡ ижады менән йәнле һөйләү телен яҡшы белгәндә генә, уларҙы ижад процесында дөрөҫ файҙаланғанда ғына һәйбәт әҫәрҙәр яҙырға мөмкин. Яҙыусы үҙенең әҫәрҙәрендә башҡорт теленең һүҙ байлығын, уның фразеологик берәмектәре һәм мәҡәлдәрен уңышлы файҙалана, туған телебеҙҙең һүрәтләү, тасуирлау саралары менән оҫта эш итә. Бынан тыш, Г.Якупова әҫәрҙәрендә профессиональ һәм көнкүреш терминдарын, иҫкергән һәм тарихи һүҙҙәрҙе, бик күп топонимик атамаларҙы – ер-һыу исемдәрен осратабыҙ. Шуныһы ла мөһим: әҙибә ғәрәп, фарсы, рус һәм рус теле аша ингән башҡа телдәрҙең һүҙҙәрен дә киң һәм оҫта ҡуллана.
Ысынлап та, трилогия менән танышҡан саҡта урта һөйләштә (бигерәк тә еҙем һөйләшсәһенә ҡағылышлы) актив ҡулланылған бик күп диалект һүҙҙәрҙе осратырға мөмкин өс төркөмгә бүлергә мөмкин: вариант диалектизмдар, лексик диалектизмдар, семантик диалектизмдар.
Вариант диалектизмдар – семантик яҡтан айырылмаған, әммә әҙәби телдәге һүҙҙәрҙән өн үҙенсәлеге,
Лексик диалектизмдар – башҡорт әҙәби теленең һүҙҙәре менән сағыштырғанда, бөтөнләй башҡа сығанаҡлы һүҙҙәр: мөстән – урам буйында күп йөрөргә яратуысы кеше, иветә – күпселек һорауҙарҙа, диалогтар аҙағында ҡулланыла, кәбәркә – келәт, бәс – темпераментлыҡ: аптырау, ҡыуаныу, ярһып әйтеү ҙә, ҡыҫҡаһы, эмоцияларҙы белдерә, әтнәкәһе – сере, мыҙыҡараҡ – яйыраҡ, һүлпәнерәк, силсәүит – ауыл биләмәһе башлығы (сельсовет, ), бәләсник – бәлә һалырға ярытыусы кеше, буйтым – күп, шарҡылдаҡ – юҡтан ғына ҡыҙыҡ табып көлөргә яратыусы кеше, елгүтән – елдәй еңел ҡуҙғалып хәбәрен уйламайыраҡ һөйләүсе.
Семантик диалектизмдар – әҙәби телдә бер мәғәнәлә, һөйләштәрҙә икенсе мәғәнәлә ҡулланылған һүҙҙәр: итә – уйлай, елле –шәп, апа –апай, абый –
“Диалекттарҙы мин махсус индереп ебәрәм ул, төрлө төбәктәрҙекен, геройҙарымдың теле байыраҡ булһын өсөн,” – ти әҙибә һәм был ысынлап та шулай. Уҡыусы берҙән – бер ерле һөйләштең диалекты менән танышһа, икенсенән – бындай әҫәрҙәрҙе уҡыуы ла күңеллерәк.
Тәү сиратта трилогиянан вариант диалектиздарҙы ҡарап үтәйек:
Эт балаһын еҙем һөйләшсәһендә көтөй тип атау бар: Ә ысын дөрөҫөн Әхмәҙин, әй, Бүреһуҡҡан бабай, үҙе генә белде: ниндәйҙер серле тәҡдир илә, бүре өйөрөндә аҙаштырған көтөйө – Һарыгүҙ үҫеп, хас та бүре булып ҡайтып ингәйне. Исемде көтөйгә үҙе ҡушҡайны, күҙенең төҫө сылт һары булғанға.
“Ҡатындар” трилогияһында лексик диалектизмдар йәғни башҡорт әҙәби теленең һүҙҙәре менән сағыштырғанда, бөтөнләй башҡа сығанаҡлы һүҙҙәр ҙә бик күп һәм урынлы ҡулланыла. Трилогиялағы миҫалдарҙа ҡарап үтәйек:
Бәләһен һалырға яратыусы кешене еҙем һөйләшсәһендә бәләсник тип атайҙар: - Бәләсник. Шул кәүҙәң менән.
Мәш килеү – донъяңды онотоп нимәлер эшләү, шуның менән генә булышыу: Мәш килеп донъя көтөп, ашлыҡ һуғып йөрөүҙәре. Беҙ ҙә Зөлхизә янында мәш киләбеҙ.
ла мөстән – урам буйында бушты-бушҡа ауҙарып йөрөүсе кешенең ҡушаматы булараҡ ҡулланыла: - Һынды бит ҡалтағайым, аҙна элек кенә, яңыһын эшләтергә өлгөрмәнем. Ҡайтып етә инем, бынау мөстән юлымды бүлде.
Кәбәркә – еҙем һөйләшсәһенән башҡа һөйләштәрҙә бөтөнләй телмәрҙә ҡулланылмаған тиерлек һүҙ йәғни әҙәби телдә келәт һүҙен алмаштырып килә: Мейес башын, карауат аҫтарын, соланды-кәбәркәне тотош ҡарап сыҡтылар. (“Ағиҙел” 2010, №10, 22-се бит). Әсмә ошо арауыҡта кәбәркәлә һутлыраҡ булып ҡыҙарып бешеп ятһын өсөн турпыша менән ҡаплап баҫырылған баланды баулай, оло мейестә муйыл киптерә, бәшмәк тоҙлай, сәтләүек таҙарта – урмандағы кейектәр шикелле, ҡышҡыллыҡҡа сырса әҙерләй.
Еҙем һөйләшендә башҡа һөйләштәрҙә, һөйләшсәләрҙә бөтөнләй тиерлек ҡулланылмаған ивит/иветә һүҙе бар. Ж.Ғ.Кейекбаев “Туғандар һәм таныштар” романында уны ибит тип ҡулланған ине, ә Г.Якупова трилогияһында иветә тип ҡуллана: - Һин – Зирәк Райхана, иветә? – ти һалам, үҙем бесәй һымаҡ ҡартәсәйемә һырпаланып алам. Ҡалышмаҫһың, үҙҙырып ебәрерһең әле унан, иветә? – Иветә! – Шулай
Трилогияла семантик диалектизмдарға ла урын бирелгән, яҙыусы әҙәби телдә бер мәғәнәлә, һөйләштәрҙә икенсе мәғәнәлә ҡулланған һүҙҙәрҙе миҫалдарҙа ҡарайыҡ:
Абый, апа һүҙҙәр - тигән уҡытыусы ағайға һәм апайға
Шәп һүҙе лә елле һүҙе менән алмаштырыла, мәҫәлән: Елле йүгерә, иветә? (шәп йүгерә, иветә?). Трилогияла ла бар ундай алмаштырыуҙар: Минең башҡа яңыраҡ елле генә бер шиғыр килгәйне, әй, онотмаҫмын әле, тип яҙып ҡуйманым – аҙаҡ иҫләп ҡараным да, ҡайҙа, ти, ул – осҡан.
Шулай уҡ йәме урынына ярай менән, тая һалдым – ҡаса һалдым урынына алмашынып киләләр: Өләсәй, шул орденыңды алырға Мәскәүгә барыуыңды һөйләрһең әле берәй ваҡыт, йәме. – Кәнсәләрҙән ҡайтышлай инеп алырым, йәме! – Йәме, йәме. Ҡыҙый, һин ҡалмайһың инде, килерһең, йәме. – Йәме. Бик күрәһем килә ул яҡтарҙы. – Абыйҙың һынап ҡарап тороуын һиҙеп, шып туҡтаным да тая һалдым янынан. Тайҙым тиҙерәк, ныҡ һуҡмаһа ла, эләктереүе бар – бүтән төкөрмәҫтәй булырһың.
== Һылтанмалар ==
*
*
{{Башҡортостан райондары}}
{{Ғафури районы ауылдары}}
[[
[[
| |||