Һөйәнтүҙ: өлгөләр араһындағы айырма

'''Һөйәнтүҙ''' ( Башҡа исемдәре - Һөйәнтөҙ<ref> Р. Күсмханова. Һөйәнтөҙгә ҡанлы күҙ йәштәре һеңгән. Йәшлек. 15 май, 2010 {{ref-ba}}</ref>, Һөйәнтүҙ <ref> Юлан А. "Ташҡайҙарға соҡоп ҡарғыш яҙҙым, ейәндәрем уҡыр бер саҡта ... ":... Һөйәнтүз фажиғәһенә - 270 йыл / А Юлан / / Йәшлек - 2006 - 19 ғин. {{ref-ba}}</ref> , Һөйәнтүҫ <ref> "Башҡортостан. Ҡыҫҡаса энциклопедия ". Диск выпущенный научным издательством "Башкирская энциклопедия. 2005 г.</ref> <ref> Сеянтус - трагедия народная. Материалы научно-практической конференции, состоявшейся 27 ноября 1996 года в Аскинском районе. (Издано в Башкирском государственном университете -. Уфа, 1997-48стр)</ref> ) - 1736 йылдың 24 ғинуарына тиклем Себер юлының Балыҡсы улусында булған ауыл(хәҙер Башҡортостандағы Асҡын районы биләмәһендә). Башҡорт халҡының XVII-XVIII быуаттарҙағы тарихында ҡанлы ваҡиғалар менән уйылып ҡалған. Фажиғә 1735 – 1740 йылдарҙағы ихтилал менән бәйле.

Рәсәй империяһы батшабикәһе Анна Иоановна [[ҡаҙаҡтар]] һәм [[башҡорт]] ерҙәре аша үткән сиктәрҙе нығытырға ниәт итеп, төбәккә И. Кириллов етәкселегендә экспедиция ебәрә. Экспедицияның бурысы – Башҡортостандың көньяғында яңы ҡала һалыу (Ырымбур ҡалаһы шулай барлыҡҡа килә) һәм сик буйлап терәк ҡәлғәләр төҙөү. Кирилловҡа ярҙамсы итеп ҡаҙаҡ ханы Әбелхәйер алына. Шулай уҡ дипломатик һөйләшеүҙәрҙә үҙен күрһәтеп өлгөргән суҡындырылған татар мырҙаһы Алексей Иванович (Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы) Тевкелев вәхшилеккә әүерелгән был сараларҙа ҡатнаша. Батша хөкүмәте башҡорттарҙан уларҙың ерендә ҡала төҙөү өсөн ризалыҡ һорау ғына түгел, ә хатта уларҙы был хаҡта иҫкәртеүҙе кәрәк тип тапмай. Ризаһыҙ башҡорттар баш күтәрә.

1735-1740 йылдарҙағы ихтилалдарҙа Балыҡсы ырыуы башҡорттары ла дәррәү ҡатнашҡан. 1735 йылдың декабре аҙағында Ырымбур экспедицияһы етәкселәренең береһе А. И. Тевкелев язалаусы отрядтар менән Өфөнән Бөрө аша Әй йылғаһы буйына йүнәлгән. [[Баш күтәреүселәр]] Йосоп Арыҡов һәм Төлкөсура Алдағолов етәкселегендә Тевкелев һалдаттарын Балыҡсы һәм Мырҙалар улусы сиктәрендәге тау юлдарында көтөп алып, тар-мар итмәксе булалар. Балыҡсы улусы старшинаһы Чекат (Сиҡат) бында 700 кешенән торған ҡораллы отряд туплаған булған. Мәгәр властарға тоғро мишәрҙәр һәм татарҙар язалаусы отрядтар етәкселәрен уларҙы ҡайҙа көтөүҙәре тураһында иҫкәртеп ҡуя. 1736 йылдың 19 ғинуарында А.И.Тевкелев Һөйәнтүҙ ауылына килеп инә, һәм ауыл халҡының үҙ отрядына ҡаршы сығырға йыйынған булыуын белгәс, уларҙы вәхшиҙәрсә ҡырырға бойороҡ бирә. ,

1736 йылдың 24 ғинуарында Тевкелев ауылды юҡҡа сығарырға ҡуша. Шул ваҡиғаларҙың шаһиты [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]] былай тип яҙып ҡалдырған: <blockquote>«Был ауылда меңләп кеше, ҡатын-ҡыҙ, бала сағаһы менән, атып, штык ҡаҙап үлтерелде, власҡа тоғро мишәрҙәр һәм башҡорттар (?) һөңгө менән үлтереп сыҡты. Бынан тыш 105 кеше аҙбарға ябылып, утта яндырылды. ... Шул рәүешле Һөйәнтүҙ кешеләре ҡатын-ҡыҙҙары, бала-сағаһы менән - сабыйынан ҡартына тиклем - бер төн эсендә ут менән, ҡорал менән ҡырып бөтөрөлдә, ә йорттары янып көлгә ҡалды. » <ref name="richkov"> Рычков П.И. История Оренбургская: 1730-1750. Ырымбур, 1896.</ref> .</blockquote>

Бынан һуң Тевкелевтың һәм полковник Мартыновтың язалаусы отрядтары Себер юлының Балыҡсы, Унлар, Ҡыр-Танып улустарында йәнә 51 ауылды талап, яндырып сыға, 2 меңдән ашыу кешене үлтерә (хәҙер Башҡортостандың Асҡын, Балтас, Ҡариҙел райондары биләмәһе) <ref> [http://encycl.bash-portal.ru/seayntaus.htm статья «Сеянтус» в Башкортостан: Краткая энциклопедия]</ref> . Батша хакимиәтенең Ырымбур экспедицияһына ҡаршы торорға тырышҡан башҡорттарҙы ҡырыуы ихтилалдың тағы ла нығыраҡ ҡыҙып китеүенә килтерә.

Үҙе белмәһә лә, ил (хал(ы)ҡ) белә.<br /><br />

* 2002 йылда яндырылған Һөйәнтүҙ урынында ошо фажиғәнең төҫө итеп стела ҡуйылған <ref> [http://bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r3/r3_11.html?vz=1&amp;template=46 Взгляд в прошлое: Аскинский район]</ref> .

* Һөйәнтүҙ - халыҡ фажиғәһе. 1996 йылдың 27 ноябрендә Асҡын районында үткәрелгән фәнни-ғәмәли конференция материалдары. (Башҡорт дәүләт университеты - Өфө: 1997 - 48 бит.)

* [http://test.ashkadarfm.ru/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=3734:2010-08-30-08-58-12&amp;catid=50:2010-04-26-12-41-17&amp;Itemid=86 «Ашҡаҙар» радиоһы. Фажиғәле яҙмышлы башҡорт ауылы Һөйәнтүҙ. Балыҡсы ырыуы башҡорттары һөйләй.]

* [http://www.yes02.ru/2010/03/10/page,3,baj1185a1171anda-tarix-t1257pk1257ld1241ren-kil1241s1241k-t1241-asy1185-k1199ren1241.html Байҡағанда тарих төпкөлдәрен киләсәк тә асыҡ күренә. Лариса АБДУЛЛИНА. "Йәшлек" гәзите]

[[CategoryКатегория:Асҡын районының бөткән ауылдары]]

[[CategoryКатегория:Башҡортостан тарихы]]