Тымыҡ океан: өлгөләр араһындағы айырма

Тымыҡ океан төньяҡтан көньяҡҡа 15,8 мең км һәм көнсығыштан көнбайышҡа 19,5 км йәйелгән. Диңгеҙҙәр менән майҙаны — 179,7 млн км², уртаса тәрәнлеге — 3984 м, һыу күләме — 723,7 млн км³ (диңгеҙҙәрҙе иҫәкә алмайынса: 165,2 млн км², 4282 м һәм 707,6 млн км³). Тымыҡ океандың иң тәрән урыны (донъя океаныныңда) — Мариан уйпатында 10 994 м Тымыҡ океанда яҡынса 180-се [[меридиан]] буйлап дата күсереү һыҙаты үтә.

Океанда беренсе күргән европалы испан конкискодоры Бальбоа булған. 1513 йылда ул юлдаштары менән [[Панама муйыны]]н үтеп океанға сыға. Улар көньяҡҡа асыҡ ҡултыҡҡа сыҡҡанға күрә, Бальбоа Көняҡ океан тип атай (исп. [[:es:Mar del Sur|Mar del Sur]]).1520 йылдың 28 ноябренде асыҡ океанға [[Фернан Магеллан]] сыға. Ул океанда 3 ай 20 көндә [[Утлы Ер]]ҙән [[Флиппин утрауҙары]]на тиклем үтеп сыға. }.Бөтә сәйәхәт барышында тымыҡ һауа торошо торған, һәм Магеллан океанды Тымыҡ океан тип атай. 1753 йыда француз географы Ж. Н. Бюаш ([[Франк теле|фр.n]]n [[:fr:Jean-Nicolas Buache|Jean-Nicolas Buache]]), океандарҙың иң ҙуры булғанға күре, Бөйөк океан тип атарға тәҡдим яһай. Был исем дөйөм танылыу тапмай һәм донъя географияһында океан Тымыҡ океан тип атала. Инглиз телле илдәрҙә океан {{lang-en|Pacific Ocean}} тип атала.

1917 йылға тиклем Рәсәй карталарында Көнсығыш океан тигән исем менән йөрөй<ref name="Географические названия мира"></ref>.

!Майҙаны<br />поверхности <br />воды, млн км²

!Күләме,<br />млн км³

!Уртаса <br />глубина,тәрәнлеге <br />м

!Океандаң <br />иң тәрән урыны, <br />м

Уның һыуҙарының күп өлөшө көньяҡ киңлектә, әҙерәге — төньяҡ киҡлектә урынлашҡан.

1951 йылда инглиз экспедицияһы «Челленджер» фәнни-тикшереү судноһында эхолот ярҙамында 10 863 метр иң тәрән урынды билдәләй<ref name="ReferenceA">{{книга|автор = Кравчук П. А.|заглавие = Рекорды природы|место = Любешов|издательство = Эрудит|год = 1993|страницы = 23-24|страниц = 216|isbn = 5-7707-2044-1}}</ref> 2011 йылдағы һуңғы тикшереүҙәр — 10&nbsp;994 м ±40 м тигән мәғлүмәт бирә<ref>{{cite web|date=8 декабря 2011|url=http://science.compulenta.ru/650057/|title=Марианскую впадину «углубили»|publisher=[[compulenta.ru]]|accessdate=2011-11-08|archiveurl=|archivedate=}}</ref><ref name="multiple">{{cite web|url=http://eco.ria.ru/discovery/20120208/560335759.html|title=«Ученые обнаружили горы на дне Марианской впадины»|author=РИА Новости|date=14:34 08-02-2012|accessdate=2012-02-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/684CghKIQ|archivedate=2012-05-31}}</ref>. Шулай итеп «Челленджер упҡыны» {{lang-en|Challenger Deep}}тип аталған иң тәрән урын, иң бейек [[Джомалугма]] тауынан [[диңгеҙ кимәле]] менән сағыштырғанда алыҫыраҡ ята<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15845550|title=Oceans' deepest depth re-measured|publisher=BBC|accessdate=2012-09-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOkVocnd|archivedate=2012-10-14}}</ref>.

Океан үҙенең көнсығыш сиге менән [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]] ярҙарын йыуа, көнбайыш сиге менән [[Австралия]] һәм [[Евразия]]ның көнсығыш ярҙарын йыуа, көньяҡ сиге [[Антарктида]]ны йыуа.

Тымыҡ океандың диңгеҙҙәре, ҡултыҡтары, боғаҙҙары майҙаны 31,64 млн км² (дөйөм океан майҙанының 18 %) , һыу кәуләме 73,15 миллион км³ (10 %). Диңгеҙҙәрҙең күп өлөшө океандаң көнбайыш өлөшөндә [[Евразия]] буйлап урынлашҡан: [[Беренг диңгеҙе]], [[Охота диңгеҙе]], [[Япон диңгеҙе]], [[Японияның эске диңгеҙе]], [[Һары диңгеҙ]], [[Көнсығыш-Ҡытай диңгеҙе]], [[Филиппин диңгеҙе]];

Көньяҡ-Көнсығыш Азия уртауҙары араһындағы диңгеҙҙәр: [[Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе]], [[Яван диңгеҙе]], [[Сулу диңгеҙе]], [[Сулавеси диңгеҙе]], [[Бали диңгеҙе]], [[Флорес диңгеҙе]], [[Саву диңгеҙе]], [[Банда диңгеҙе]], [[Серам диңгеҙе]], [[Хальмахере диңгеҙе]], [[Молукк диңгеҙе]]; [[Австралия]] яры буйлап: [[Яңы Гвинея диңгеҙе]], [[Соломонов диңгеҙе]], [[Коралл диңгеҙе]], [[Фиджи диңгеҙе]], [[Тасман диңгеҙе]]; [[Антарктида]] янындағы диңгеҙҙәр (уларҙы ҡайһы ваҡытта [[Көньяҡ океан]]да тип иҫәпләйҙәр): [[ Дюрвиль диңгеҙ]]е, [[Сомов диңгеҙе]], [[Росса диңгеҙе]], [[Амундсен диңгеҙе]], [[Беллинсгаузен диңгеҙе]]. [[Төньяҡ Америка|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Америка]] буйлап диңгеҙҙәр юҡ, әммә унда ҙур ҡултыҡтар урынлашкан: [[Аляска ҡултығы|Аляска]], [[Калифорния ҡултығы|Калифорния]], [[Пана<ref name="Атлас Океанов"></ref>ма ҡултығы]].

Вулкан атылыу нәтижәһендә Тымыҡ океанда бер нисә мең утрау барлыҡҡа килгән. Уларҙың ҡайһы берҙәре кораллдар менән үҫеп, кире диңгеҙгә батҡандар, үҙҙәренән һуң [[атолл]] ҡулсаларын ҡалдырып<ref name="Физическая география материков и океанов"></ref>.

Утрауҙар һаны (10 меңгә яҡын) һәм дөйөм майҙаны буйынса тымыҡ океан беренсе урында тора. Океанда Ерҙә ҙурлығы буйынса икенсе һәм өсөнсө урындағы утрауҙар урынлашҡан: [[Яңы Гвинея]] (829,3 мең км²) и [[Калимантан]] (735,7 мең км²); иң ҙур утрауҙар төркөмө: [[Ҙур Зонд утрауҙары]] (1485 мең км², шул иҫәптән ҙур уртауҙар: [[Калимантан]], [[Суматра]], [[Сулавеси]], [[Ява]], [[Банка]]). Башҡа ҙур утрауҙар һәм архипелагтар: Яңы Гвинея утрауҙары (Яңы Гвинея, Колепом), Япон утрауҙары (Хонсю, Хоккайдо, Кюсю, Сикоку), Филиппин утрауҙары (Лусон, Минданао, Самар, Негрос, Палаван, Панай, Миндоро), Яңы Зеландия (Көньяҡ һәм Төньяк утрауҙар), Кесе Зонд утрауҙары (Тимор, Сумбава, Флорес, Сумба), Сахалин, Молукка утрауҙары (Серам, Хальмахера), Бисмарк архипелагы (Яңы Британия, Яңы Ирландия), Соломон утрауҙары (Бугенвиль), Алеут утрауҙары, Тайвань, Хайнань, Ванкувер, Фиджи утрауҙары (Вити-Леву), Гавай утрауҙары (Гавай), Яңы Каледония, Кадьяк архипелагы, Куриль утрауҙары, Яңы Гебридтар, Королева Шарлотта утрауҙары, Галапагосс утрауҙары, Веллингтон, Изге Лаврентия, Рюкю утрауҙары, Риеско, Нунивак, Санта-Инес, Д‘Антркасто утрауҙары, Самоа утрауҙары, Ревилья-Хихедо, Палмер архипелагы, Шантарские утрауҙары, Магдалена, Луизиада архипелагы, Линга архипелагы, Луайоте утрауы, Карагинский, Кларенс, Нельсон, Принсесс-Ройал, Хановер, Командор утрауҙары<ref name="Атлас Океанов"></ref>.

|width="25%"|[[FileРәсем:Yuzhno kurilsk00.jpg|center|500x165px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:GreatBarrierReef-EO.JPG|center|500x165px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:Storm in pacifica 6.jpg|center|500x165px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:TERN1.JPG|center|500x165px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:Laminariasetchellii2.jpg|center|500x155px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:Buff-banded Rail Fafa Island.jpg|center|500x155px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:Callorhinus ursinus and harem.jpg|center|500x155px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:Caesio teres and Caesio caerulaurea.jpg|center|500x155px]]

|Диңгеҙ ылымыҡтары үҫентәләре <br /> Калифорния яр буйы, АҠШ

|Буйлы һыу тауығы, <br /> Тонга утрауы

|[[Диңгеҙ бесәйе|Диңгеҙ бесәйҙәре]] колонияһы <br />Аляскала

|Ҙур Барьер рифаы кораллдары, <br /> [[Австралия|Австралия]]

[[FileРәсем:Marine debris on Hawaiian coast.jpg|thumb|right|Гавайа пляжендә сүп-сар]]

|width="25%"|[[FileРәсем:Kon-Tiki.jpg|center|500x200px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:PArenas Magallanes.JPG|center|500x200px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:Trieste (23 Jan 1960).jpeg|center|500x200px]]

|width="25%"|[[FileРәсем:1959 Советское научно-исследовательское судно «Витязь».jpg|center|500x200px]]

|Плот Кон-Тики. <br />Фото 1947 года

|Памятник Магеллану в Пунта-Аренас, Чили. <br />Магеллан стоит лицом к Магелланову проливу

|Батискаф «Триест» перед погружением, <br />23 января 1960 года

|Почтовая марка СССР. 1959 год.<br />Советское научно-исследовательское <br />судно «Витязь»