Сәтләүек: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
ә Робот: косметик үҙгәртеүҙәр
6 юл:
 
'''Ботаника'''ла ике билдәләмә бар:
* '''Сәтләүек''' ( емеш төрө; {{lang-la|nux}}) — ҡоро, асылмай торған синкарпик аҫҡы емеш ағас кеүек емешлек эргәлеге менән (мәҫәлән, сәтләүек ҡыуағының эсендә 1-2 иркен ятҡан орлоҡ). Сәтләүек бер нисә сәскә ҡолаҡсыны менән уратылған, уларҙан тышлыҡ барлыҡҡа килә. Мәҫәлән, урман сәтләүеге йәки фундук . Башҡа емештәрҙе кеүек үк, аҙыҡҡа ҡулланырға була (мәҫәлән, кокос сәтләүектәре 3 ай йылға буйлап сәйәхәт иткәндән һуң да үҫеп китә алалар; ғөмүмән, кокос пальмаһы кешеләр сәтләүекте үҙҙәре менән ашарға алғас, алыҫҡа таралған№;
* '''Сәтләүек'''  — сәтләүеклеләр ғаиләһенең төрө, (''Juglandaceae'' ), ҡайһы берҙә — ырыу төрө '''сәтләүек''' (Juglans, мәҫәлән, грек сәтләүеге), ҡайһы саҡтарҙа — Бук сәскәлеләр тәртибе (Fagales) вәкиле, унда Сәтләүеклеләр ғаиләһе лә инә. Ул арала Сәтләүеклеләр ғаиләһе үҫемлектәренең емешен сәтләүек (беренсе билдәләмә) тип атайҙар. Ғәҙәттә, ул һөйәксә эсендә орлоғо булған емеш, уның һөйәген орлоғо менән бергә яңылыш сәтләүек тиҙәр. Сәтләүек ағасы бик юғары баһалана, сәтләүектең төрлө өлөштәре дарыу әҙерләүҙә кәрәкле.
 
Башҡа «сәтләүектәр» ботаника ҡарамағынан ысын булмаған йәки дөрөҫ аталмаған сәтләүектәр. Мәҫәлән, «ер сәтләүеге», арахис, ысынында иһә ноҡот үләне генә<ref>{{книга|автор=М. Аксёнова и др.|часть=Бобовые|заглавие=Энциклопедия для детей. Биология|издание=7|место=М.|издательство=Мир энциклопедий Аванта+, Астрель|год=2010|страницы=319|страниц=589|isbn=9785989862658}}</ref>.
 
* '''Кулинария'''ла сәтләүек тип бөтә ашауға яраҡлы, ҡабыҡ (ҡаты йә йомшаҡ) эсендә йомшаҡ үҙәкле емештәрҙе атайҙар. Сәтләүектән ҡайнатма, тәм-томдар (торттар, пирожныйҙар, хәлүә) эшләйҙәр, ингредиент итеп ҡушалар. Бәлки шуғалыр ҙа күп кулинарҙар үҙ өлкәләрендә уны емеш-еләк тип атайҙар.
* Ауыл хужалығында бындай емешле үҫемлектәрҙе сәтләүек емешле культура тип атайҙар. Ботаник мәғәнәһендәге сәтләүектән башҡа бында эрбет сәтләүеге, кокос сәтләүеге һ.б. инәләр.
 
Грек сәтләүегенең йәҙрәһе мейегә оҡшаған, шуға Вавилонда уны күп ашауҙан тыйғандар. Геродот яҙыуынса, әһелдәр кеше грек сәтләүеген ашауҙан ҡапыл аҡыллана тигәндәр, [[Платон|Платон]] «Атлантида тураһында әңгәмәләр»ендә сәтләүектәр, йыйыусыларҙан ҡасып, фекерләйҙәр, ә Свен Гедин, швед сәйәхәтсеһе, өҙөлгән сәтләүектәр илай, тип уйлаған.
 
== Сәтләүек төрҙәре ==
20 юл:
=== Бук сәскәлеләр (''Fagales'' ) тәртибе үҫемлектәренең емештәре ===
Был тәртип сәтләүектәре араһында ашауға яраҡһыҙҙар ҙа бар. Ашауға яраҡлылар рәтенә алда күрһәтелгән ғаилә емештәре инә:
* '''Сәтләүеклеләр ғаиләһе''' (''Juglandaceae'' )
** грек сәтләүеге/0} (''[[Juglans regia]]'' )
** ҡара сәтләүек (''Juglans nigra'' )
27 юл:
** әсе сәтләүек (''Hicoria minima'' )
 
* '''Ҡайынлылар''' ғаиләһе (''Betulaceae'' ) — емеш төрөнә ҡарағанда, емештәре ысын сәтләүек
** урман сәтләүеге (сәтләүек ағасы (''Corylus avellana'' ))
** төрөк йәки айыу сәтләүеге (ағасы — сәтләүек ҡыуағы (''Corylus colurna'' ))
** фундук йәки ломбард сәтләүеге (ағасы — эре сәтләүек ҡыуағы (''Corylus maxima'' ))
 
* '''Бук һымаҡтар''' ғаиләһе (''Fagaceae'' ) — кулинарияла был ғаилә емештәре сәтләүек тип һаналмай:
** каштан (''Castanea sativa'' )
** бук сәтләүеге йәки чинарик (''Fagus'' spp)
** имән сәтләүеге (''Quercus'' spp)
 
=== Башҡа тәртип сәтләүектәре ===
53 юл:
 
* Ноҡотлолар ғаиләһе (''Leguminosae'' )
** арахис йәки ер сәтләүеге (''Arachis'' spp)
** пажитник сенной, фенугрек, шамбала (''Trigonella foenum-graecum'' )
 
65 юл:
 
* Бурзерлылар ғаиләһе (''Burseraceae'' )
** Филиппин канариумы (''Canarium ovatum'' )
 
* Комбретлылар ғаиләһе (''Combretaceae'' )
71 юл:
 
* Бесәй тырнаҡтар (''Malvaceae'' )
** Малабар каштаны (''Pachira aquatica'' )
 
* Һөтлөләр ғаләһе (''Euphorbiaceae'' )
** монгонго (''Ricinodendron rautanenii'' )
 
* Пальмалылар ғаиләһе (''Arecaceae'' йәки ''Palmae'' )
** кокос сәтләүеге&nbsp;— кокос пальмаһы (''Cocos nucifera'' )
** Сейшел сәтләүеге, Мальдив, батшалар&nbsp;— Сейшел пальмаһы (''Lodoicea maldivica'' )
 
* Ҡарағайҙар ғаиләһе (''Pinaceae'' )
86 юл:
== Ҡыҙыҡлы факттар ==
* Африка музыка ҡоралы ахоко ағас таяҡҡа бәйләнгән сәтләүектәрҙән яһала.
* Австралия сәтләүеге макадамия, урындағы аборигендар өсөн мөһим аҙыҡ төрө булһа, бөгөнгө көндә деликатес һанала, иң ҡиммәт аҙыҡтарҙың береһе ( 30 доллар 1 кг өсөн). Донъяла сәтләүекте йылына 40 мең тонна самаһы йыялар. Австралиянан башҡа, макадамия [[Бразилия|Бразилия]]ла, Көньяҡ Африка республикаһында һәм АҠШ-та (көньяҡ штаттар һәм Гавай утрауҙары) үрсетелә.
* Ашауға яраҡлы йәҙрәле, ҡаты тышлы емеш ағасы (йәки ҡыуаҡ), шулай уҡ уның ҡаты ағасы, ағас эштәрендә шулай уҡ «'''сәтләүек'''».
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Сәтләүек» битенән алынған