Наполеон I: өлгөләр араһындағы айырма

'''Наполео́н I Бонапа́рт''' ({{lang-it|Napoleone Buonaparte}}, {{lang-fr|Napoléon Bonaparte}} {{IPA|[na.po.leɔ̃ bɔ.nɑ.paʁt]}}; 15 август, 1769, Аяччо, Корсика — 5 май, 1821, Лонгвуд, Изге Елена  утрауы)— 1804—1815 йылдарҙа Франция императоры, бөйөк француз полководецы һәм дәүләт эшмәкәре, хәҙерге заман француз дәүләтселегенә нигеҙ һалған

Наполеоне Буонопарте (Корсикала уның исеме шулай әйтелгән) 1785 йылда артиллерия кесе лейтенанты дәрәжәһендә хәрби хеҙмәтен башлап ебәрә; Бөйөк француз революцияһы ваҡытында үҙен күрһәтә, Директория осоронда - бригада (14 ғинуар, 1794 йыл), шунан инде дивизия генералы һәм тыл хәрби көстәре команующийы дәрәжәһенә күтәрелә. 1796 йылдың 23 февраленда Италия армияһы комадующийы итеп тәғәйенләнә.

1799 йылда дәүләт түңкәрелеше ойоштора (18 брюмер), һәм беренсе консул дәрәжәһен алып, ғәмәлдә бар хакимиәт вәкәләттәрен бер үҙенең ҡулына ала 1804 йылдың 18 майында үҙен иператор тип иғлан итә. Диктатор режимы урынлаштыра. Реформалар үткәрә (гражданлыҡ кодексы ҡабул итеү (1804), Француз банкыһы асыу (1800) һ.б..).

Наполеондың еңеүле һуғыштары (бигерәк тә беренсе австрия кампанияһы, 1805 йыл; прус кампанияһы, 1806 йыл; польша кампанияһы, 1807йыл), Францияны континентта төп державаға әүерелдерә. Мәгәр Наполеондың «диңгеҙҙәр батшаһы» [[Бөйөк Британия|Бөйөк Британия]] менән уңышһыҙ көндәшлеге был статусты артыҡ көсәйтергә бирмәй..

Бөйөк Армияның 1812 йылда Рәсәйгә ҡаршы асҡан һуғышта еңелеүе Наполеона I империяһынң емерелеүенә баш һала. Лейпциг янындағы «халыҡтар һуғышынан» һуң Наполеон ғәскәре башҡаса күтәрелә алмай. 1814 йылда француздарға ҡаршы коалицияның Парижға инеүе вынудило Наполеон I тәхеттән баш тартырға мәжбүр итә. Ул Эльба утрауына һөргөнгә ебәрелә. Яңынан тәхеткә 1815 йылдың мартында ултыра (Йөҙ көн). Ватерлоола еңелгәндән һуң тәхеттән икенсе тапҡыр баш тарта (22 июнь, 1815). Һуңғы йылдары Изге Елена утрауында,инглиз әсирлегендә үтә.. Мәйете 1840 йылдан Париждағы Инвалидтар йортонда һаҡлана.

* француз революционармияһы генералы ;

* француз императоры (1/ 18 май, 1804 — 11 апрель, , 1814, 2/ 12 март, 1815 — 22 июнь, 1815);

* Италия республикаһы президенты (26 ғинуар, 1802 — 17 март, 1805);

* Швейцария Конфедерацияһы медиаторы (19 февраль, 1803 — 19 октябрь, 1813);

* Бергтың бөйөк императоры(1808—1809).

Наполеон I буйы 169 см булған, ул заман өсөн уртасанан оҙонораҡ.

== Биографияһы ==

[[FileРәсем:Carlo Maria Bonaparte.jpg|left|мини|Карло Буонапарте (Анн-Луи Жироде-Триозон, 1806)]]

[[FileРәсем:Robert Lefèvre 001.jpg|мини|Летиция Рамолино]]

Наполеон Корсика утрауында Аяччола тыуған, (ул ваҡытта Генуэз республикаһына ингән). 1755 йылда Корсика генуэз хакимиәтен ҡолата, шунан бирле ғәмәлдә урындағы ер биләүсе Паскуале Паоли етәкселек иткән үҙ аллы дәүләткә әйләнә уның сәркәтибе Наполеондың атаһы була. 1768 йылдау Генуэз [[Республика|республикаһы]] Корсикаға хоҡуҡтарын француз короле Людовикҡа XV -гә һата. Корсика халҡы баш күтәрә, әммә фетнә баҫтырыла. Наполеон был хәлодәрҙән һуң 3 ай үткәс донъяға килә. Паоли 1790-сы йылдарға тиклем уның кумиры булып ҡала..

Наполеон Карло Буонапарте һәм Летиция Рамолиноның 13 балаһының икенсеһе булып тыуа. Шуларҙан 4 ир туғаны, 3 ҡыҙ туғаны тере ҡала:

* Жозеф Бонапарт (1768—1844), Испания короле

* Люсьен Бонапарт (1775—1840), Канино һәм Музиньяно кенәзе

* Элиза Бонапарт (1777—1820), Тосканан бөйөк герцогиняһы

* Луи Бонапарт (1778—1846), Голландия короле

* Полина Бонапарт (1780—1825), Гвасталла герцогиняһы

* Каролина Бонапарт (1782—1839), Клевбың бөйөк герцогиняһы.

* Жером Бонапарт (1784—1860), Вестфалия короле

[[FileРәсем:Napoleon16Jahre.jpg|left|мини|Наполеонға 16 йәш(билдәһеҙ авторы)]]

Атаһы Наполеонға хәрби карьера теләй. 1778 йылда малай ағаһы менән Отёнда колледжға телдәр өйрәнергә инә,шулай ҙа Наполеон французса акцент менән һөйләшә. Икенсе йылына Наполеон Бриен-ле-Шатола кадет мәктәбенә уҡырға инә.

Наполеон математиканы бик яҡшы белә; гуманитар фәндәр, киреһенсә, ауырлыҡ менән бирелә. Наполеон арымай-талмай фәндәр өйрәнә, ныҡышмал була.

1785 йылда атаһы үлә, ағаһы ғаилә башлығы булып ҡалырға тейеш булһа ла,уның йыуашлығы арҡаһында Наполеонға был вазифаны үҙенә алырға тура килә. Шул йылы ул алдан уҡыуын тамамлай, Валансела лейтенант чинында эшләй башлай. 1788 йылдың июнендә Осонға күсерелә. Әсәһенә ярҙам итер өсөн 11 йәшлек ҡустыһы Луины үҙе янына ала. Бик фәҡир йәшәйҙәр.

Публицистк әҫәрҙәр баҫтыра («Диалог о любви», «Dialogue sur l’amour», 1791, «Ужин в Бокэре», «Le Souper de Beaucaire», 1793), уларҙан якобсылар яҡлы икәнлеге күренә.

1785 йылда Париж хәрби мәктәбен тамамлап, Бонапарт 10 йыл эсендә лейтенанттан башлап Франци ярмияһындағы бар хәрби баҫҡыстарҙы үтә.1788 йылда, лейтенантсағында урыҫ хәрби хеҙмәтенә инергә теләй, әммә уға түбән чин тәҡдим итәләр. Йәне көйөп, ул: «Миңә Пруссия короле капитан чины бирсәк », - тип ҡысҡырып сығып китә.

Беренсе яу тәжрибәһен Бонапарт&nbsp;— Ла-Маддален утрауына экспедицияла ҡатнаша.<ref>''Чандлер Д.'' Военные кампании Наполеона: Триумф и трагедия завоевателя.&nbsp;— {{М.}}, 2000.&nbsp;— С. 31-32.</ref><ref>[http://www.napoleon-series.org/military/battles/c_maddalena.html La Maddalena, 22/25 February 1793]</ref>.

1793 йылда Паскаль Паоли Корсиканы Франциянан бойондороҡһоҙ тип иғлан итә, Наполеон быны революция идеяларына хыянат тип баһалай, һәм, асыуланып, Францияға китә. Тулонды яулауҙа ҡатнаша, 24 йәшендә бригада генералы&nbsp;— вазифаһына өлгәшә (14 ғинуар, 1794&nbsp;).

Термидориан фетнәһенән һуң Бонапарт Огюстен Робеспьер менән бәйләнеше өсөн ҡулға алына (10 август, 1794&nbsp;йылда, ике аҙнаға). Иреккә сыҡҡас, отставкаға китә (795&nbsp;), бер йылдан Йәмәғәт ҡотҡарыуы Комитетына эшкә инә. Париждағы роялистик фетнәлә үҙен яҡшы күрһәтеп, (13 вандемьера 1795), дивизия генералы итеп тәғәйенләнеп, тыл ғәскәрҙәре командующийы булып китә.

Бер йылдан Италия армияһы командующийы итеп тәғәйенләнә(23 февраль, 1796&nbsp;йыл)

[[FileРәсем:Gros,_Antoine-Jean,_baron_-_Napoleon_Bonaparte_on_the_Bridge_at_Arcole.jpg|left|мини|«Наполеон Арколь күперендә», Жан-Антуан Гро, 1801]]

Италия армияһы командующийы булараҡ, Бонапарт Сардиния короллеге һәм Австрия ғәскәрҙәрен тар-мар итә һәм Республиканың атаҡлы полководецтары иҫәбенә инә.

=== Мысыр яуы ===

1798—1801 йылдарҙа Наполеона Бонапарт тәҡдиме һәм етәкселеге менән [[Мысыр|Мысырға]] яу асалар.

Юл ыңғай 1798 йылдың июнендә Мальтаны алалар.

1 июлдә Наполеон ғәскәре Искәндәриә (Александрия)ға килеп етә, икенсе көнөнә үк ҡала яулана. Тиҙҙән Ҡаһирәне лә алалар.

Үртәлеп, Наполеон Сүриәгә яу аса ([[Февраль (Шаҡай)|февраль,]] 1799 йыл). Яффаны ала, әммә Акрала уңышһыҙлыҡҡа осрай. 1799 йылда сигенә башлайҙар. Тоҙаҡҡа эләккәнен аңлап, 23 августа Наполеон генерал Клеберға армияһын ҡалдырып, во Францияға ҡайта.

[[FileРәсем:Jean Auguste Dominique Ingres 016.jpg|200px|мини|Бонапарт&nbsp;— беренсе консул, художник Доминик Энгр]]

[[FileРәсем:Peace.jpg|thumb|200px|left| Наполеондың аллегорик һүрәте]]

[[Париж|Париж]]да 1799 йылға, Наполеон Мысырҙа йөрөгән арала, власть тулыһынса көсөн юғалта, . Коррупцияға бирелгән Директория революция ҡаҙаныштарын яҡлай алмай. [[Италия|Италияла]] урыҫ-австрия ғәскәрҙәре генерал-фельдмаршал А.&nbsp;В.&nbsp;Суворов етәкселегендә Наполеондың ҡаҙаныштарын тотош тартып алалар, хатта [[Франция|Францияға ]] инеү хәүефе тыуа. Ошо шарттарҙа Мысырҙан ҡайтҡан генерал, Жозеф Фушеның һәм армияның ярҙамына таянып, вәкәләтле органдарҙы һәм и Директорияныҡыуып, ,консуллыҡ режимы урынлаштыра ( (9 ноябрь, 1799).

Яңы конституцияға ярашлы, ҡануниәт власы Дәүләт Советы, Трибунат, Закон сығарыу корпусы һәм Сенат ҡатнашлығынан тора, был уларҙың эшен һүлпәнәйтә һәм көсһөҙләндерә. Башҡарма власть, киреһенсә, беренсе консулға, йәғни Бонапартҡа ғына буйһона. Конституцияны плебисцитта халыҡ хуплай ( 3&nbsp;миллион- ыңғай, 1,5&nbsp;мең - ҡаршы) (1800). Һуңғараҡ Наполеон сенат аша үҙ вәкәләттәренең ғүмерлек икәнлегенә декрет ҡабул иттерә (1802), шунан үҙен француз императоры тип иғлан итә (1804).

[[FileРәсем:Napoleoniceurope.png|мини|alt=Map of Europe. French Empire shown as bigger than present day France as it included parts of present-day Netherlands and Italy.|Беренсе француз Империяһы, 1811 год[12][13][14]]]

Наполеондың эске сәйәсәте үҙ ҡулына бар хакимиәтте туплауҙан тора. Был революция ҡаҙаныштарын һаҡлап ҡалыу өсөн кәрәк тип һанай Граждандар кодексы (1804) быны тәьмин итергә тейеш була (« Наполеон Кодексы»). Наполеон административ реформа үткәрә, хөкүмәткә бойондороҡло департамент префекттарын һәм округтар супрефекттар тәғәйенләй(1800). Ҡала һәм ауылдарға назначались мэрҙар ҡуйыла.

[[FileРәсем:Andrea Appiani 002.jpg|200px|left|мини|Наполеонға Италия короле таж кейҙерә (26 май,1805 йыл, Милан). Андреа Аппиани картинаһы]]

Наполеон индергән административ һәм хоҡуҡи үҙгәрештәр күбеһенсә бөгөнгәсә һаҡланып ҡалған.

[[FileРәсем:David napoleon.jpg|thumb|Наполеон Сен-Бернар артылышында. Жак Луи Давид рәсеме]]

[[FileРәсем:Jacques-Louis David 017.jpg|180px|left|мини|Император Наполеон Тюильрилағы кабинетында. Жак Луи Давид (1812)]]

[[FileРәсем:DelarocheNapoleon.jpg|мини|Наполеон Бонапарт Фонтенбло Поль Деларош һарайында - тәхеттән баш тартҡандан һуң]]

[[FileРәсем:Abdication napoleon02.jpg|180px|left|мини|Беренсе тапҡыр тәхеттән баш тартыу, 12 апрель, 1814 йыл]]

[[FileРәсем:16 Napoleons exole St Helena June1970.jpg|left|мини|Изге Елена утрауына һөрөлгәс, Наполеон Лонгвуд поместьеһында йәшәй]]

[[FileРәсем:Napoleon sainthelene.jpg|мини|Наполеон Изге Елена утрауында]]

[[FileРәсем:Napoleon tomb bordercropped.jpg|мини|Наполеондың Инвалидтар йортондағы ҡәбере]]

Утрауҙа Наполеондың сәләмәтлеге хөртәйгәндән-хөртәйә. С 1819 йылда йыш ауырый. Табибы гепатит тиһә лә, Наполеон үҙе атаһыныҡы кеүек рактыр тип уйлай. 1821йылда хәле ныҡ насарая, һәм ул инде үләсәген аңлай. 1821 йылдың 13 апрелендә Наполеон васыят яҙҙырта.

Наполеон Бонапарт шәмбе көн, 1821 йылдың 5 майында , 17 сәғәт 49 минутта баҡыйлыҡҡа күсә. Ул «''Ярангөл үҙәне'' » тигән ерҙә ерләнә..

1840 йылда Луи-Филипп, бонапартистарҙың ҡыҫымы аҫтында, Изге Еленаға делегация ебәрә— Наполеондың һуңғы үтенесен, Францияла ерләнергә теләүен, үтәп кәүҙәһен алып ҡайталар.. Ул Парижда Инвалидтар йортонда ҡуйылған..

* 1-се ҡатыны: (с 9 март, 1796, [[Париж|Париж]]) '''Жозефина де Богарне''' (1763—1814), француз императрицаһы . Балалары булмай 16 декабрь, 1809 йыл - айырылышалар.

* 2-се ҡатыны: ( 1 апрель, 1810, Сен-Клу) '''Мария-Луиза Габсбург-Лотарингская''' (1791—1847), Австрия эрцгерцогиняһы, француз императрицаһы . бер улдары:

: <small>( Жозефина де Богарненың 1-се никахынан)</small>

* Евгений де Богарне (1781—1824), Лейхтенберг герцогы

* Гортензия де Богарне (1783—1837), де Сен-Ле герцогиняһы, Голландия королеваһы

* Ул ике тамға һалынған линейка ярҙамында квадрат һыҙыуҙы уйлап сығарған. Ундай линейка ярҙамында төрлө һыҙмалар эшләү бик еңеләйгән.

1804 йылда Наполеона хөрмәтенә ағастарға исем бирелә {{btname|[[Napoleonaea]]|[[P.Beauv.]]}} <ref>[http://books.google.com/books?id=kaN-hLL-3qEC ''Quattrocchi, Umberto'' CRC World Dictionary of Plant Names: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology.&nbsp;— CRC Press, 2000.]&nbsp;— ISBN 0-8493-2677-X, ISBN 978-0-8493-2677-6.{{ref-en}} Тикшерелгән:15 ғинуар, 2009&nbsp;йыл. Доступен онлайн-поиск.</ref>.

Наполеон Бонапарт шәхесенә һәм уның осорона төрлө континеттарҙың тиҫтәләрсә илдәренең : [[Европа|Европа]], Америка, [[Африка|Африка]], Азия, Океания һәм хатта [[Антарктика|Антарктиданың]] йөҙҙәрсә почта маркалары бағышланған

Тәүге тапҡыр Наполеон образы Францияла 1951 йылда а (№&nbsp;896, Ивер һәм Телье каталогы) почта миниатюраһында һүрәтләнә.

File:Napoleon-Bonaparte mocamb.jpg| Мозамбикта сығарылған маркалар, 2009 йыл

* [[Napoleon: Total War]]&nbsp;— шестая игра в серии ''Total War'' компании Creative Assembly, вышедшая в феврале 2010 года;

* «Napoleon»&nbsp;— компьютерная игра 2010 года, разработанная компаниями ''Puzzle Time'' и ''Mycats'' .

* http://bashkorttar.ru/?p=397

* [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm Из бумаг ''графа де Бальмена'' , русского пристава при первом Наполеоне на острове Св. Елены // Русский архив, 1868.&nbsp;— Изд. 2-е.&nbsp;— М., 1869.&nbsp;— Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1501IzB_Balm_RA68.htm 659—734.], [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1510Balm3_RA68.htm 1924—1984.], [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 1869.&nbsp;— Вып. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 4.&nbsp;— Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1522IzBum_RA69.htm 647—731.], [http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm Вып. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm 5.&nbsp;— Стб. ][http://www.memoirs.ru/rarhtml/1527IzBum_RA69_5.htm 765—838.]

* ''Бонапарт Н.'' О военном искусстве. Избранные произведения.&nbsp;— ISBN 5-699-03899-X

* [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Napoleon/supper.txt ''Наполеон Бонапарт'' «Ужин в Бокере»]

* ''Брандыс М.'' Мария Валевская // Исторические повести.&nbsp;— М.: Прогресс, 1974.

* ''Волгин И. Л., Наринский М. М.'' [http://ec-dejavu.ru/n/Napoleon.html Диалог о Достоевском, Наполеоне и наполеоновском мифе] // Метаморфозы Европы.&nbsp;— М., 1993.&nbsp;— С. 127—164.

* ''Верне Г.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/vernet/vernet.txt «][http://www.museum.ru/museum/1812/library/vernet/vernet.txt История Наполеона»]

* ''Делдерфилд Р.'' Закат империи.&nbsp;— {{М.}}: АСТ, 2002.

* ''Дюма, Александр'' [http://www.cwer.ru/node/148491/ «Наполеон»]

* ''Зотов Алексей'' [http://history-gatchina.ru/news.php?id=104 Из серии соперники Наполеона. ][http://history-gatchina.ru/news.php?id=104 Забытый Моро].&nbsp;— СПб.: ЗНАК, 2009.

* ''Лас Каз'' [http://www.museum.ru/museum/1812/Library/laskas/laskas.txt Максимы и мысли узника Святой Елены]

* ''Левицкий Н. А.'' [scilib.narod.ru/Military/Napoleon/index.html Полководческое искусство Наполеона].&nbsp;— Воениздат, 1938, 280 с.

* ''Манфред А. З.'' [http://www.twirpx.com/file/191507/ Наполеон Бонапарт].&nbsp;— {{М.}}: Мысль, 1989.

* ''Мартино Ж.'' [http://www.twirpx.com/file/210060/ Повседневная жизнь на острове Святой Елены при Наполеоне].&nbsp;— {{М.}}: АСТ, 2002.

* ''Мухлаева И.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Muhlaeva/muhlaeva.txt «][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Muhlaeva/muhlaeva.txt Наполеон. ][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Muhlaeva/muhlaeva.txt Несколько сакраментальных вопросов»]

* ''Никольский Е. В.'' [http://isgi.ru/article/ev-nikolskiy-napoleon-bonapart-mezhdu-hristom-i-antihristom-paradoksy-imperatora-i-recepciya Наполеон Бонапарт между Христом и антихристом: парадоксы императора и рецепция его личности в поэзии]

* ''Пименова Э. К.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Pimenov/pimenov.txt ][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Pimenov/pimenov.txt «Наполеон»]

* ''Раза Р.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Roustam/roustam.zip «][http://www.museum.ru/museum/1812/library/Roustam/roustam.zip Моя жизнь рядом с Наполеоном»]

* ''Саундерс Э.'' [http://www.twirpx.com/file/212410/ 100 дней Наполеона].&nbsp;— {{М.}}: АСТ, 2002.

* ''Тарле Е. В.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/tarle/index.html Наполеон]

* ''Тарле Е. В.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/library/Tarle1/index.html Нашествие Наполеона на Россию]

* ''Тюлар Ж.'' Наполеон, или Миф о «спасителе».&nbsp;— {{М.}}: Молодая гвардия, 1-е изд., 1996,&nbsp;— 2-е изд., 1997,&nbsp;— 3-е изд., 2009.&nbsp;— Пер. с фр.

* ''Филатова Ю.'' [http://www.museum.ru/museum/1812/Library/Mandrigina/mandrigina.txt «][http://www.museum.ru/museum/1812/Library/Mandrigina/mandrigina.txt Основные аспекты внутренней политики Наполеона»]

* ''Чандлер Д.'' Военные кампании Наполеона.&nbsp;— {{М.}}: Центрополиграф, 1999.

* ''Чандлер Д. (под ред. '' ''А.Зотова)'' Ватерлоо. Последняя кампания Наполеона.— {{СПб.}}: Знак, 2004.

* ''Шад М.'' Бонапарты. Великие династии. (Серия «Власть и мифы»).&nbsp;— М.: ЗАО «Русский мир», 2008.&nbsp;— 96 с.