Карл Маркс: өлгөләр араһындағы айырма

'''Карл Маркс''' ({{lang-de|Karl Heinrich Marx}}; 5 май, 1818, Трир&nbsp;— 14 март, 1883, [[Лондон|Лондон]])&nbsp;— [[Германия|немец ]] философы, социолог, иҡтисадсы, яҙыусы, сәйәси журналист, йәмәғәт эшмәкәре. Уның хеҙмәттәре нигеҙендә философияла диалектик һәм тарихи материализм, иҡтисадта&nbsp;— өҫтәмө хаҡ теорияһы, сәйәсәттә&nbsp;— синфи көрәш теорияһы<ref name="autogenerated1">[http://bse.sci-lib.com/article061763.html «Классовая борьба» в Большой советской энциклопедии]</ref> формалаша. Был йүнәлештәр коммунистик һәм социалистик хәрәкәт менән иделогияға әүерелә, һәм «марксизм» атамаһы ала. «Манифест Коммунистик фирҡә манифесы» ( 1848 йылда тәүге тапҡыр баҫылған), «Капитал» (1867 йылда тәүгегә баҫылған) әҫәрҙәре авторы. Ҡайһы бер хеҙмәттәре фекерҙәше ФридрихЭнгельс менән бергә яҙылған.

== Биографияһы ==

[[FileРәсем:Место рождения Маркса.jpg|thumb|left|200px|Дом, в котором родился Маркс]]

Карл Маркс Трир адвокаты Һенрих Маркстың өсөнсө балаһы. Милләте - йәһүд.

Әсәһе&nbsp;— Һенриетта Маркс, ҡыҙ фамилияһы Прессбург (йәки ''Пресборк'' , {{lang-de|Henrietta Pressburg}}, {{lang-nl|Henrietta Presborck}}), Нимвеген (бөгөнгө Неймеген ҡалаһынан, [[Нидерланддар]]).

1817 йылда Карл Маркстың атаһы суд кәңәшсеһе вазифаһын юғалтмаҫ өсөн христианлыҡ ҡабул итә(протестантизм). Ғаиләһе, шулай уҡ Карл, ярашлы рәүештә 1825 һәм 1824 йылда<ref>Megill, Allan. Karl Marx: the burden of reason (why Marx rejected politics and the market) 2002, page 72</ref> суҡына.

Гимназиянан Маркс университетҡа инә, башта Боннда (ике семестр), шунан[[Берлин|Берлин]]да уҡый. Юридик белем алыуҙан тыш тарих һәм фәлсәфә менән мауыға башлай.

1841&nbsp;йылда Карл Маркс Берлин университетын экстерн рәүештә тамамлай.

Ул саҡта Маркс гегелсе-идеалист була.

Маркс Боннға күсә, профессор булырға ниәтләй.

Әммә хөкүмәттең реакцион сәйәсәтен күреп, Маркс фәнгә бармаҫҡа ҡарар итә . Был ваҡытта Рейндың радикаль буржуаһы, һул гегельселәр йоғонтоһо аҫтында, Кёльндә «[[:de:Rheinische Zeitung|Rheinische Zeitung]]» оппозицион гәзит сығара.

1842—1843 йй. Карл Маркс ошо гәзиттә журналист һәм редактор булып эшләй. Башта Маркс цензураны юҡҡа сығарыу тураһында әйтеп килә, шунан инде хөкүмәтте туранан-тура тәнҡитләй башлай. Уның күп мәҡәләләрен цензура үткәрмәй, йә бик ныҡ төҙәтеп бирәләр.

1843 йылдың башында Маркс прус монархияһын ҡолатырға саҡырып яҙа һәм уны демократия менән алыштырырға өндәй. Хөкүмәт сығырынан сыға һәм 1843&nbsp;йылдың мартында, Маркс эштән китһә лә, гәзитте ябалар. Маркс гәзиттә эшләгәндә сәйәси иҡтисад, мәсьәләләрен яҡшы белергә кәрәклеге аңлай һәм журналист булып эшләһә лә, ошо фәнде ныҡлап өйрәнергә тотона[[FileРәсем:KarlMarx3.jpg|thumb|left|Карл Маркс]]

1843&nbsp;йылда аристократка Женни фон Вестфален менән өйләнешәләр.

Прус хөкүмәте Марксты үҙ яғына ауҙарыр өсөн хөкүмәттә эш тәҡдим иткәндән һуң йәш ғаилә [[Париж|Париж]]ға күсенә, унда Маркс Һенрих Һейне һәм Фридрих Энгельс менән дуҫлаша. Һуңғыһы менән ғүмере буйы дуҫ булып ҡала. Тап Энгельс Маркстың иғтибарын эшсе синыфтың хәленә йүнәлтә.[[FileРәсем:Marx3.jpg|thumb|Карл Маркс]]

1845 йылдың февралендә Маркс Париждан һөрөлә һәм Брюсселгә күсенә. Энгельс та унда урынлаша. Брюсселдә Маркс һәм Энгельс «Немец идеологияһы» тигән хеҙмәтен яҙа, бында Гегель идеяларына, гегельселәргә тәнҡит яңғырай. 1847&nbsp;йылда Маркс менән Энгельс немец эмигранттарының йәшерен ойошмаһы - «Ғәҙелдәр берлеге» (аҙаҡ «Коммунистар берлеге» тип үҙгәртелә) - ағзаһы булып китә. Йәмғиәттең һорауы буйынса улар коммунистик ойошмаһының программаһын — данлыҡлы «Коммунистар фирҡәһе манифесы»н/0} яҙа, ул Лондонда баҫылып сыға ([[21 февраль]] [[1848]] й.)

[[Февраль революциияһы]]нан һуң (1848&nbsp;й.) Марксты [[Бельгия]]нан ҡыуалар. [[Париж]]ға китә, ә март революцияһынан һәң Германияға, Кёльнға күсенә. Унда ҡыҫҡа ғына ваҡытта революцион «Neue Rheinische Zeitung» гәзитен аса. Тәүге һан 1848 йылдың 1 июнендә сыға. Мөхәрририәттә: Карл Маркс&nbsp;— баш редактор, Һенрих Бюргерс, Эрнст Дронке, Фридрих Энгельс, Георг Веерт, Фердинанд Вольф, Вильгельм Вольф&nbsp;— редакторҙар.

1849 йылдың 19 майында, Саксонияла, Рейн Пруссияһында, Көньяҡ-Көнбайыш Германияла баш күтәреүҙәр баҫтырылғандан һуң, гәзитте ябалар.

Карл Маркс 1849 йылдың 16 майында Германиянан ҡыуыла, ғаиләһе менән Парижға күсенә, әммә бердемонстрациянан һуң унан да һөрөлә. Ахыр сиктә Маркс Лондонға күсенә һәм вафатына тиклем шунда йәшәй һәм тарихи «Капитал» хеҙмәтен, һәм иҡтисади әҫәрҙәрен яҙа.

Бик ауыр йәшәйҙәр, уға матди яҡтан Энгельса ҡына ярҙам итә, әҙләп гонорар килә [[FileРәсем:Hw-marx.jpg|thumb|Карл Маркс]]

1864 йылда ул «Халыҡ-ара эшселәр ассоциацияһы» (International Workingmen’s Association, һуңғараҡ Беренсе Интернационал)&nbsp;) - беренсе халыҡ-ара эшселәр ойошмаһы төҙөй<ref>[http://bse.sci-lib.com/article055636.html Интернационал 1-й]</ref>

Маркс менән анархистар лидеры Михаил Бакунин коммунистик хәрәкәт тураһында уртаҡ фекер тапмайҙар һәм Гаага конгресында (сентябрь,1872 йыл) анархистар ойошманан ҡыуыла.<ref>[http://www.peoples.ru/science/philosophy/bakunin/history.html Люди. ][http://www.peoples.ru/science/philosophy/bakunin/history.html РУ Михаил Александрович Бакунин]</ref>

1872 Беренсе Интернационал Нью-Йоркҡа күсенә, әммә 4 йылдан Филадельфия конференцияһында тарала.

1867&nbsp;йылдың майында «Капитала»дың беренсе томы донъя күрә.

Карл Маркс Лондонда 1883 йылда 64 йәшендә вафат була. Һайгейт зыяратында ерләнгән.

[[FileРәсем:Kapital titel bd1.png|thumb|Капитал. Сәйәси иҡтисадҡа тәнҡит.]]

Карл Маркс хеҙмәттәре нигеҙендә философияла диалектик һәм тарихи материализм, иҡтисадта — өҫтәмө хаҡ теорияһы, сәйәсәттә — синфи көрәш теорияһы формалаша<ref name="autogenerated1"></ref>.

1999 йылда BBC үткәргән фекер өйрәнеү мәғлүмәттәренә ҡарағанда , Маркс мең йыллың иң бөйөк фекер эйәһе тип танылған<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/461545.stm BBC news. ][http://news.bbc.co.uk/2/hi/461545.stm Marx the millennium’s 'greatest thinker']</ref>. АҠШ Конгресы Китапханаһы каталогы буйынса, Марксҡа барыһынан да күберәк бағышлап китаптар яҙылған <ref>[http://russ.ru/Mirovaya-povestka/Hu-iz-mister-Marks ''Громский А.'' Ху из мистер Маркс?]</ref>. Ул тарихта иң ныҡ өйрәнелгән 100 кеше иҫәбендә.

* Женни Каролина (1844—1883), Шарль Лонгеның ҡатыны;

* 1857 йылда тыуған бала исем бирерҙән алда уҡ үлә.

Шулай 1852 йылда хеҙмәтсе Һелен Демут тапҡан баланы ла уныҡы тип һанаусылар бар («Ленхен»).<ref>[http://marxmyths.org/terrell-carver/article.htm Marx’s ‘Illegitimate Son’ …or Gresham’s Law in the World of Scholarship by Terrel Carver]</ref>

Карла Маркса тыуған ҡалаһы Трирҙа ( Брюккергассе/Brückergasse, 664 - хәҙер Brückenstraße, 10), тыуған йортонда музей ойошторолған.

Рәсәйҙә 1917 йылдағы революциянан һуң күп үҙәк урамдар һәм географик объекттар уның исемен йөрөтә башлай. Мәскәүҙә «Охотный ряд» урамы Маркс проспекты тип яңы исем менән йөрөтөлә башлаған булған. Иҫке исем 1991 йылда кире ҡайтарыла. СССР-ҙың союздаш республикаларында ла был киң тарала.

1919 йылда элекке немец колонияһы Екатериненштадт Марксштадтҡа әйләнә (1942 йылдан&nbsp;— Маркс ҡалаһы, Саратов өлкәһе).

[[Икенсе бөтә донъя һуғышы]]нан һуң Маркс исеме социалистик илдәрҙә лә бирелә башлай&nbsp;— ГДР-ҙа Һемниц ҡалаһы 1953 йылдан 1990 йылға тиклем «Карл-Маркс-Штадт» булып йөрөй. Берлинда Карл-Маркс-Аллее һәм уның аҫтында шул исемле метро станцияһы бар.

1991 йылдан Маркс исеме бирелгән күп объекттарға элекке исемдәре ҡайтарыла&nbsp;әммә Рәсәйҙә һаман һаҡланған урындар ҙа күп, мәҫәлән, [[Башҡортостан]]да, шул иҫәптән, [[Өфө]]лә.

Шуныһы ҡыҙык, совет осронан һуң да һәйкәлдәр асылғылай. 2003 йылда Калугала Карл Марксҡа һәйкәл ҡуйылған.

File:Lihaya_Marks-Memo.jpg|Лиховскийҙа һәйкәл (Каменск-Шахтинский ҡ.)

File:Stamp of USSR 0862.jpg|СССР почта маркаһы, 1943 йыл

File:Stamp of USSR 0863.jpg|СССР почта маркаһы, 1943 йыл

File:Stamp of USSR 1245.jpg|СССР почта маркаһы,, 1948 йыл

File:Stamp Soviet Union 1948 CPA 1246.jpg|СССР почта маркаһы, 1948 йыл

File:Stamp of USSR 2150.jpg|СССР почта маркаһы,, 1958 йыл

File:Stamp of USSR 2151.jpg|СССР почта маркаһы, 1958 йыл

File:Stamp of USSR 2152.jpg|СССР почта маркаһы, 1958 йыл

File:Stamp Soviet Union 1976 4607.jpg|СССР почта маркаһы, 1976 йыл

File:Rus Stamp-Karl-Marx-1988.jpg|СССР почта маркаһы, 1988 йыл

File:Stamps of Germany (BRD) 1968, MiNr 558.jpg|ФРГ почта маркаһы,, 1968 йыл

File:Stamps of Germany (DDR) 1971, MiNr 1706.jpg|ГДР почта маркаһы,, 1971 йыл

=== Кинола ===

* '''Рокмор Т.''' ''Маркс после марксизма: Философия Карла Маркса'' .&nbsp;— М.: «Канон+» РООИ «Реабилитация», 2011.&nbsp;— 400 с.&nbsp;— ISBN 978-5-88373-065-5

* К. Маркс. Биографияһы Институт марксизма-ленинизма при ЦК КПСС. 2-е изд. М., Политиздат, 1973.