Африка: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә r2.7.1) (робот өҫтәне: bxr:Африка |
Haqmar (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Infobox Continent
|title = Африка
|image = [[File:Africa (orthographic projection).svg|200px]]
|area = {{convert|30,221,532|km2|sqmi|abbr=on}}
|population = 1,032,532,974<ref name="esa.un.org">[http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/population.htm/ "World Population Prospects: The 2010 Revision"] [[United Nations]] (Department of Economic and Social Affairs, population division)</ref> (2011, [[List of continents by population|2nd]])
|density = 30.51/km<sup>2</sup> (about 80/sq mi)
|demonym = [[African]]
|countries = 57
|list_countries = List of sovereign states and dependent territories in Africa
|dependencies =
{{Collapsible list
| list_style = text-align:left;
| 1 = [[Mayotte]] | 2 = [[Réunion]] | 3 = [[Canary Islands]] | 4 = [[Ceuta]] | 5 = [[Madeira Islands]]
| 6 = [[Melilla]] | 7 = [[Saint Helena]]
}}
|languages = [[Languages of Africa]]
|time = [[UTC-1]] to [[UTC+4]]
|cities = [[List of metropolitan areas in Africa]]<br>[[List of cities in Africa]]
}}
[[Рәсем:Africa (orthographic projection).svg|thumb|Африка ярымшарҙар картаһында]]
[[Рәсем:LocationAfrica.png||thumb|300px|Африка донъя картаһында]]
Юл 11 ⟶ 30:
Африканың мәҙәни, иҡтисади, сәйәси һәм социаль мәсьәләләрен [[африканистика]] фәне өйрәнә.
== Сәйәси бүленеше ==
Африкала 55 [[ил]] һәм 5 үҙе бойондороҡһоҙлоғон иғлан иткән һәм танылмаған дәүләт бар. Уларҙың күбеһе бик оҙаҡ Европа дәүләттәренең колониялары булған һәм XX быуаттың 50-60-сы йылдарында ғына бойондороҡһоҙ була алғандар. Уға тиклем тик Мысыр ([[1922]] йылдан), [[Эфиопия]] (Урта быуаттарҙан), [[Либерия]] ([[1847 йыл]]дан) һәм [[КАР]] ([[1910 йылдан]]) бойондороҡһоҙ булғандар; КАР һәм Көньяҡ Родезияла (Зимбабве) XX быуаттың 80-90-сы йылдарына тиклем урындағы (ҡара) халыҡҡа ҡарата дискриминациялы [[апартеид]] режимы һаҡланған. Хәҙерге ваҡытта был илдәрҙең күбеһендә аҡ халыҡҡа ҡарата дискриминациялы булған режим хаким. Freedom House исемле тикшеренеү ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса һуңғы йылдарҙа күп африка илдәрендә, (мәҫәлән, Нигерияла, Мавританияла, Сенегалда, Конгола (Киншаса) һәм Экваториаль Гвинеяла) демократик режимдан авторитар режимға күсеү күҙәтелә<ref>[http://www.nzz.ch/nachrichten/international/afrikas_muehen_mit_der_demokratie_und_das_versagen_des_westens_1.3344974.html Afrikas Mühen mit der Demokratie und das Versagen des Westens]{{ref-de}}</ref>.
Ҡитғаның төньяғында [[Испания]] ([[Сеута]], [[Мелилья]], [[Канар утрауҙары]]) һәм [[Португалия]] ([[Мадейра]]) территориялары, алыҫтараҡ Азор утрауҙары урынлашҡан.
{| class="standard"
|- bgcolor="#ececec" style="text-align:center;"
! Илдәр һәм территориялар
! Майҙаны (км²)
! Халҡы<br />(белдеремәгән урында<br />[[2012]] йылға ҡарата)
! Халыҡ тығыҙлығы<br />(км²)
! Баш ҡала
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Төньяҡ Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Алжир|размер=20px}}
| align="right" | 2 381 740
| align="right" | 35 200 000
| align="right" | 14.8
| align="right" | [[Алжир (ҡала)|Алжир]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Мысыр|размер=20px}}
| align="right" | 1 001 450
| align="right" | 80 898 000
| align="right" | 74
| align="right" | [[Каир]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Ливия|размер=20px}}
| align="right" | 1 759 540
| align="right" | 6 365 563
| align="right" | 3,2
| align="right" | [[Триполи]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Марокко|размер=20px}}
| align="right" | 446 550
| align="right" | 32 382 000
| align="right" | 70
| align="right" | [[Рабат]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Судан|размер=20px}}
| align="right" | 1 886 100
| align="right" | 30 894 000
| align="right" | 16,4
| align="right" | [[Хартум]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Тунис|размер=20px}}
| align="right" | 163 610
| align="right" | 10 383 000
| align="right" | 61,6
| align="right" | [[Тунис (ҡала)|Тунис]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Көньяҡ Судан|размер=20px}}
| align="right" | 619 745
| align="right" | 8 260 490
| align="right" | 13,33
| align="right" | [[Джуба]]
|-
| colspan=5 | '' Төньяҡ Африкалағы [[Испания]] һәм [[Португалия]] территориялары'':
|-
| {{флагификация|Канар утрауҙары|размер=20px}} (Испания)
| align="right" | 7 492, 360
| align="right" | 2 103 992
| align="right" | 282,5
| align="right" | [[Лас-Пальмас-де-Гран-Канария]], <br />[[Санта-Крус-де-Тенерифе]]
|-
| {{флагификация|Сеута|размер=20px}} (Испания)
| align="right" | 18,5
| align="right" | 78 320
| align="right" | 4 016
| align="right" | —
|-
| {{флагификация|Мадейра|размер=20px}} (Португалия)
| align="right" | 828
| align="right" | 247 161
| align="right" | 308,5
| align="right" | [[Фуншал]]
|-
| {{флагификация|Мелилья|размер=20px}} (Испания)
| align="right" | 12
| align="right" | 65 500
| align="right" | 5 311
| align="right" | —
|-
| {{флагификация|Азор утрауҙары|размер=20px}} (Португалия)
| align="right" | 2 346
| align="right" | 243 018
| align="right" | 104
| align="right" | [[Понта-Делгада]], <br />[[Ангра-ду-Эроижму]]<br />, [[Орта (Азор утрауҙары)|Орта]]
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Көнбайыш Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Бенин|размер=20px}}
| align="right" | 112 620
| align="right" | 8 935 000
| align="right" | 79
| align="right" | [[Котону]],<br />[[Порто-Ново]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Буркина Фасо|размер=20px}}
| align="right" | 274,200
| align="right" | 15 746 232
| align="right" | 57,5
| align="right" | [[Уагадугу]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Гамбия|размер=20px}}
| align="right" | 10 380
| align="right" | 1 700 000
| align="right" | 156
| align="right" | [[Банжул]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Гана|размер=20px}}
| align="right" | 238 540
| align="right" | 24 233 431
| align="right" | 88
| align="right" | [[Аккра]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Гвинея|размер=20px}}
| align="right" | 245 857
| align="right" | 9 690 222
| align="right" | 39,4
| align="right" | [[Конакри (ҡала)|Конакри]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Гвинея-Бисау|размер=20px}}
| align="right" | 36 120
| align="right" | 1 442 029
| align="right" | 41
| align="right" | [[Бисау]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Кабо-Верде|размер=20px}}
| align="right" | 4 033
| align="right" | 542 000
| align="right" | 102
| align="right" | [[Прая]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Кот-д'Ивуар|размер=20px}}
| align="right" | 322 460
| align="right" | 21 075 000
| align="right" | 65
| align="right" | [[Ямусукро]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Либерия|размер=20px}}
| align="right" | 111 370
| align="right" | 3 489 072
| align="right" | 29
| align="right" | [[Монровия]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Мали|размер=20px}}
| align="right" | 1 240 000
| align="right" | 13 218 000
| align="right" | 11
| align="right" | [[Бамако]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Мавритания|размер=20px}}
| align="right" | 1 030 700
| align="right" | 3 086 000
| align="right" | 2,6
| align="right" | [[Нуакшот]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Нигер|размер=20px}}
| align="right" | 1 267 000
| align="right" | 13 957 000
| align="right" | 11
| align="right" | [[Ниамей]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Нигерия|размер=20px}}
| align="right" | 923 768
| align="right" | 152 217 341
| align="right" | 167
| align="right" | [[Абуджа]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Изге Елена утрауы|размер=20px}} <br />([[Бөйөк Британия]]ға бәйле территория)
| align="right" | 413
| align="right" | 7 543
| align="right" | 18
| align="right" | [[Джеймстаун (Изге Елена утрауы)|Джеймстаун]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Сенегал|размер=20px}}
| align="right" | 196 722
| align="right" | 14 100 000
| align="right" | 51
| align="right" | [[Дакар]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Сьерра-Леоне|размер=20px}}
| align="right" | 71 740
| align="right" | 5 363 669
| align="right" | 76
| align="right" | [[Фритаун]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Того|размер=20px}}
| align="right" | 56 785
| align="right" | 6 300 000
| align="right" | 108
| align="right" | [[Ломе]]
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Үҙәк Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Ангола|размер=20px}}
| align="right" | 1 246 700
| align="right" | 18 498 000
| align="right" | 14,8
| align="right" | [[Луанда]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Габон|размер=20px}}
| align="right" | 267 667
| align="right" | 1 497 525
| align="right" | 5,4
| align="right" | [[Либревиль]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Камерун|размер=20px}}
| align="right" | 475 440
| align="right" | 17 795 000
| align="right" | 34
| align="right" | [[Яунде]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Конго Демократик Республикаһы|размер=20px}}
| align="right" | 2 345 410
| align="right" | 67 758 000
| align="right" | 28
| align="right" | [[Киншаса]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Конго Республикаһы|размер=20px}}
| align="right" | 342 000
| align="right" | 3 999 000
| align="right" | 12
| align="right" | [[Браззавиль]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Сан-Томе һәм Принсипи|размер=20px}}
| align="right" | 1 001
| align="right" | 163 000
| align="right" | 169,1
| align="right" | [[Сан-Томе (ҡала)|Сан-Томе]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Үҙәк Африка Республикаһы|размер=20px}}
| align="right" | 622 984
| align="right" | 3 799 897
| align="right" | 6,1
| align="right" | [[Банги]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Чад|размер=20px}}
| align="right" | 1 284 000
| align="right" | 11 100 000
| align="right" | 11,5
| align="right" | [[Нджамена]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Экваториаль Гвинея|размер=20px}}
| align="right" | 28 051
| align="right" | 650 000
| align="right" | 16,9
| align="right" | [[Малабо]]
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Көнсығыш Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Бурунди|размер=20px}}
| align="right" | 27 830
| align="right" | 8 988 091
| align="right" | 323
| align="right" | [[Бужумбура]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Һинд океанындағы Британия территорияһы|размер=20px}} <br />(бәйле территория)
| align="right" | 60
| align="right" | 3 500
| align="right" | 58,3
| align="right" | [[Диего-Гарсия]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Галмудуг|размер=20px}} <br />(танылмаған дәүләт)
| align="right" | 46 000
| align="right" | 1 800 000
| align="right" | 39
| align="right" | [[Галькайо]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Джибути|размер=20px}}
| align="right" | 22 000
| align="right" | 818 159
| align="right" | 54
| align="right" | [[Джибути (ҡала)|Джибути]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Замбия|размер=20px}}
| align="right" | 752 614
| align="right" | 12 935 000
| align="right" | 17,2
| align="right" | [[Лусака]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Кения|размер=20px}}
| align="right" | 582 650
| align="right" | 37 953 838
| align="right" | 65,1
| align="right" | [[Найроби]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Коморҙар|размер=20px}}
| align="right" | 2 170
| align="right" | 752 000
| align="right" | 404
| align="right" | [[Морони]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Маврикий|размер=20px}}
| align="right" | 2 040
| align="right" | 1 240 827
| align="right" | 603
| align="right" | [[Порт-Луи]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Мадагаскар|размер=20px}}
| align="right" | 587 041
| align="right" | 20 042 552
| align="right" | 33
| align="right" | [[Антананариву]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Майотта|размер=20px}} <br />(бәйле территория, [[Францияның диңгеҙ аръяғы регионы]])
| align="right" | 374
| align="right" | 208 783
| align="right" | 558
| align="right" | [[Мамудзу]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Малави|размер=20px}}
| align="right" | 118 480
| align="right" | 15 400 000
| align="right" | 118
| align="right" | [[Лилонгве]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Мозамбик|размер=20px}}
| align="right" | 801 590
| align="right" | 21 397 000<ref name="pop-2007">по состоянию на [[2007]]</ref>
| align="right" | 25
| align="right" | [[Мапуту]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Пунтленд|размер=20px}} <br />(танылмаған дәүләт<ref name="non-indep"/>)
| align="right" | 116 000
| align="right" | 3 900 000
| align="right" | 18
| align="right" | [[Гарове (ҡала)|Гарове]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Реюньон|размер=20px}} <br />(бәйле территория, [[Францияның диңгеҙ аръяғы регионы]])
| align="right" | 2 517
| align="right" | 800 000<ref name="pop-12-2007">декабрь [[2007 йыл]]</ref>
| align="right" | 308
| align="right" | [[Сен-Дени (Реюньон)|Сен-Дени]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Руанда|размер=20px}}
| align="right" | 26 338
| align="right" | ~10,186,063
| align="right" | 343
| align="right" | [[Кигали]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Сейшелдар|размер=20px}}
| align="right" | 451
| align="right" | ~80,699<ref name="pop-2005">[[2005 йыл]]</ref>
| align="right" | 178
| align="right" | [[Виктория (Сейшель утрауҙары)|Виктория]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Сомали|размер=20px}}
| align="right" | 637 657
| align="right" | 9 558 666
| align="right" | 13
| align="right" | [[Могадишо]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Сомалиленд|размер=20px}} <br />(танылмаған дәүләт)
| align="right" | 137 600
| align="right" | 3 500 000
| align="right" | 25
| align="right" | [[Харгейса]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Танзания|размер=20px}}
| align="right" | 945 090
| align="right" | 37 849 133<ref name="pop-2006">[[2006 йыл]]</ref>
| align="right" | 41
| align="right" | [[Додома]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Уганда|размер=20px}}
| align="right" | 236 040
| align="right" | 30 900 000
| align="right" | 119
| align="right" | [[Кампала]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Эритрея|размер=20px}}
| align="right" | 117 600
| align="right" | 4 401 009<ref name="pop-2005">[[2005 йыл]]</ref>
| align="right" | 37
| align="right" | [[Асмэра]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Эфиопия|размер=20px}}
| align="right" | 1 104 300
| align="right" | 75 067 000<ref name="pop-2006">[[2006 йыл]]</ref>
| align="right" | 70
| align="right" | [[Аддис-Абеба]]
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Көньяҡ Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Ботсвана|размер=20px}}
| align="right" | 600 370
| align="right" | 1 639 833<ref name="pop-2006">[[2006 йыл]]</ref>
| align="right" | 3
| align="right" | [[Габороне]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Зимбабве|размер=20px}}
| align="right" | 390 580
| align="right" | 13 349 000
| align="right" | 33
| align="right" | [[Хараре]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Лесото|размер=20px}}
| align="right" | 30 355
| align="right" | 2 125 262<ref name="pop-2007">[[2007 йыл]]</ref>
| align="right" | 62
| align="right" | [[Масеру]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Намибия|размер=20px}}
| align="right" | 825 418
| align="right" | ~1 820 916<ref name="pop-07-2005">[[2005 йыл]]</ref>
| align="right" | 2,5
| align="right" | [[Виндхук]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Эпарсе утрауҙары|размер=20px}} <br />(бәйле территория, [[Францияның диңгеҙ аръяғы территорияһы]])
| align="right" | 38,6
| align="right" | 56<ref name="eparses">Дауамлы халҡы юҡ, сөнки был территориялар тәбиғи заповедниктар тип иғлан ителгән. 56 кеше — ғилми станция персоналы</ref>
| align="right" | 18
| align="right" | —
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Свазиленд|размер=20px}}
| align="right" | 17 363
| align="right" | 1 141 000
| align="right" | 59
| align="right" | [[Мбабане]]
|-
| style="text-align:left;" |{{флагификация|Көньяҡ Африка Республикаһы|размер=20px}}
| align="right" | 1 219 912
| align="right" | 43 786 828
| align="right" | 39
| align="right" | [[Блумфонтейн]], <br />[[Кейптаун]], <br />[[Претория]]<ref name="SA">Кейптаун — закон сығарыу, Претория — административ, Блумфонтейн — мәхкәмә баш ҡалалары.</ref>
|}
{|align=right
|[[File:Africa-regions.png|thumb|200px|Африка региондары:
{{legend|#0000FF|[[Төньяҡ Африка]]}}
{{legend|#00FF00|[[Көнбайыш Африка]]}}
{{legend|#FF00FF|[[Үҙәк Африка]]}}
{{legend|#FFC000|[[Көнсығыш Африка]]}}
{{legend|#FF0000|[[Көньяҡ Африка]]}}]]
|-
|[[File:Africa densidade pop.svg|thumb|200px|Африка илдәренең халыҡ тығыҙлығы картаһы]]
|-
|[[File:topography of africa.png|thumb|200px|Африка физик картаһы]]
|}
[[Категория:Ҡитғалар]]
| |||